Strona 2 z 5
Benedykt Budziło
Rozdział I
Bitwa pod Wrzawami – Gorzycami
stoczona 12 czerwca 1809 r.
Wojna obronna Księstwa Warszawskiego w 1809 r. była z pewnością jedyną w okresie zaborów zwycięską kampanią, prowadzoną własnymi siłami i pod własnym dowództwem. Stanowiła istotny przełom w dziejach oręża polskiego i miała znaczne następstwa polityczne. Po raz pierwszy od czasów panowania Jana Sobieskiego na czele armii polskiej stanęło dowództwo „o świetnej myśli strategicznej, obdarzone wspaniałą inicjatywą i odwagą”.
Trzymiesięczna kampania rozpoczęła się 14 kwietnia 1809 r. przekroczeniem granicy Księstwa i z militarnego punktu widzenia nierozstrzygniętą bitwą pod Raszynem, a kończyła się zmaganiami w rejonie Sandomierza. „Można więc rzec, że Raszyn był pierwszą a Wrzawy ostatnią batalią, w której dowodził i brał osobiście udział wódz naczelny armii polskiej, ks. Józef Poniatowski. Występują też między nimi pewne podobieństwa: zbliżone warunki terenowe, zastosowanie ruchomej i głęboko urzutowanej obrony oraz brawura Poniatowskiego prowadzącego kontrataki w krytycznych sytuacjach”.
Po bitwie raszyńskiej Poniatowski przerzucił swoje wojska na prawy brzeg Wisły i krytykowany przez wielu za opuszczenie Warszawy, której przy posiadanych siłach nie byłby w stanie utrzymać, skierował swe wojska na teren Galicji. Przekroczywszy granicę w Wiązowni wydał dla mieszkańców odezwę zachęcającą współbraci do podjęcia wielkiego dzieła – „wskrzeszenia wspólnej ojczyzny”. Pod znaki narodowe stawały w jednym szeregu tłumy szlachty, mieszczan i włościan. Książe Józef nie natrafiając na większy opór załóg austriackich wkraczał coraz dalej w obszar Galicji, wyzwalając kolejne tereny.
Ludność Galicji z entuzjazmem witała od dawna nie widziane „orły polskie”, a wkraczanie oddziałów do poszczególnych miejscowości oznajmiały dzwony kościelne i zbiorowe śpiewy ludności.
„W dniu 14 maja 1809 roku wojsko polskie dotarło do Lublina i tu naczelny wódz wydał dalsze rozkazy, kierując do wyzwolenia Sandomierza generałów: Michała Sokolnickiego i Aleksego Różnieckiego. Sam zaś 19 maja dociera do Ulanowa nad Sanem. W nocy z 18/19 maja brygada Sokolnickiego, po zaciekłych walkach, zmusiła załogę austriacką w Sandomierzu do kapitulacji, zdobywając twierdzę i punkt przeprawy na Wiśle”.
20 maja 1809 r. kapitulowała silna twierdza Zamość z bogatymi zapasami wojennymi. Armia polska stanęła u szczytu powodzenia i wydawało się, że wojna zakończy się za kilka tygodni opanowaniem całości ziem polskich zagarniętych przez Austriaków.
To pasmo sukcesów wojsk Księstwa zaniepokoiło dwór wiedeński. Cesarz Franciszek podjął natychmiastowe działania w zakresie umocnienia Galicji. Arcyksiążę Ferdynand skierował część swych wojsk spod Częstochowy do Krakowa, a resztę pod dowództwem gen. Schaurotha na pomoc dla odzyskania twierdzy w Sandomierzu. Książę Józef spodziewając się, że będzie zmuszony stoczyć pod Sandomierzem rozstrzygającą bitwę, skupił głównie siły między Wisłą a Sanem. Kwaterę przeniósł z Ulanowa do Trześni, gdyż w nadchodzącym starciu wojsku polskiemu potrzebny był dogodny punkt obronny położony nad Wisłą, dający podstawy do działań po obydwu jej brzegach. Tutaj wydał Horodyńskiemu instrukcję ogólną mającą ustalić kompetencje intendentury i określić prawa ludności.
W dniu 2 czerwca 1809 r. ks. Józef Poniatowski wydał rozkaz dzienny, w którym ustanowił Tymczasowy Centralny Rząd Wojskowy pod protektoratem Napoleona. Rząd ustanowiony przez naczelnego wodza był tylko od niego zależny i jemu bezpośrednio podległy. Książę Józef musiał działać bardzo ostrożnie w Galicji i liczyć się z potężnym sąsiadem wschodnim, którego 40-tysięczna armia, wbrew przyjętym zobowiązaniom cara w Erfurcie, stała na granicy przyglądając się zmaganiom polsko-austriackim.
Książę Józef, podejmując ostateczną decyzję o przygotowaniu Sandomierza do obrony przeniósł jedną z dywizji z terenu Rozwadowa do Trześni, a 27 maja polecił gen. Różnieckiemu powrócić spod Lwowa pod Sandomierz.
Fot. Dworek w Trześni, w którym przebywał w 1809 r. naczelny wódz ks. Józef Poniatowski. Tu 2 czerwca 1809 r. wydał rozkaz dzienny, w którym ustanowił Centralny Rząd Wojskowy pod patronatem Napoleona.
Pod Sandomierz przybyły również oddziały wojskowe generałów: Zajączka i Dąbrowskiego.
Wojska austriackie pod dowództwem gen. Schauratha, po nieudanej próbie zdobycia Sandomierza wycofały się w rejon Staszowa, pozostawiając jedynie na obserwacji 2 szwadrony jazdy. W takiej sytuacji generał Sokolnicki zaproponował naczelnemu wodzowi opuszczenie głównej pozycji w Trześni i przejście na lewy brzeg Wisły celem zaatakowania wojsk austriackich. Poniatowski jednak, obawiając się przybycia głównych sił księcia Ferdynanda, postanowił znaczne siły polskie pozostawić w widłach Wisły i Sanu. Będąc pewny wsparcia oddziałów rosyjskich, które dotarły w okolice Ulanowa, zapoczątkował działania zaczepne, aby odblokować Sandomierz, zatrzymać przeciwnika i wspólnym uderzeniem zmusić go do odwrotu na Kraków. Takie porozumienie pod naciskiem Napoleona i ambasadora Francji w Petersburgu gwarantował car wydając rozkaz korpusowi wojsk rosyjskich dowodzonych przez Galicyna stacjonującego wówczas w Lublinie. Nie wiedziano wtedy, że nadzwyczajny wysłannik wiedeńskiego dworu, omijając Warszawę, udał się potajemnie na dwór w Petersburgu i tu uzyskał zapewnienie, że car „będzie odkładał, jak tylko zdoła najdłużej, wystąpienie swych wojsk, że będą one unikać wszelkiego działania przeciwko wojskom austriackim, dowódcy rosyjscy otrzymają w tym celu instrukcje, które odmienić będzie mógł tylko własnoręczny podpis cara. Wreszcie, że car nie tylko nie poprze ruchów powstańczych w Galicji, ale postara się je poskromić w myśl wojennych zobowiązań mocarstw rozbiorowych z 1797 roku”.
Poniatowski zbyt wolno koncentrował swą armię w widłach Wisły i Sanu, gdyż ciągle liczył na pomoc wojsk rosyjskich i dopiero wówczas zamierzał stoczyć generalną bitwę z wojskami austriackimi. Zajęcie pozycji pod Wrzawami ze względu na charakterystyczne ukształtowanie terenu miało rację przy uzyskaniu pomocy rosyjskiej, natomiast niezbyt fortunne do walki w osamotnieniu, o czym niedługo miał się przekonać.
Na kwaterę główną obrał sobie dworek w Pniowie po prawej stronie Sanu. Licząc jak wspomniano, nadal na pomoc wojsk rosyjskich. Dla ułatwienia im przeprawy do Wrzaw, nakazał wybudować most na Sanie w miejscowości Czekaj. Most ten wykonali włościanie Wrzaw 11 czerwca 1809 r. pod nadzorem dziedzica barona Józefa Horocha. Po jego oddaniu część wojsk polskich obsadziła wzniesienie pniowskie, natomiast reszta pod dowództwem naczelnego wodza zajęła Wrzawy i przyległe wioski: Czekaj Wrzawski, Dąbrowę Wrzawską, Kawęczyn, Pasternik, Sadowic, Łapiszów, Goczałkowice, Glinik, Strachocin, Gorzyce i Skowierzyn.
Obszar, gdzie oddziały polskie przygotowywały się do walki, przecinały rowy i kanały osuszające bagna, występowały starorzecza Sanu. Wzdłuż kanałów i rowów melioracyjnych usypane były groble celem powstrzymywania częstych mniejszych wylewów okolicznych rzek: Wisły, Sanu i Łęgu.
Teren ten przypominał w znacznym stopniu pole bitwy pod Raszynem i nadawał się doskonale do stoczenia bitwy obronnej. Stosownie do warunków terenowych oddziały polskie uformowały się w następującym szyku: „Na prawym skrzydle między Dąbrową Wrzawską a prawym brzegiem Wisły zajęły: 3 kompanie I pułku piechoty, dowodzone przez płk. Kazimierza Małachowskiego oraz połowa kompanii ósmego pułk piechoty wsparta 2 armatami artylerii konnej kapitana R. Sołtyka. Całością dowodził tutaj ppłk. Obertyński. Polacy zajęli stanowiska wzdłuż grobli. Pozycję tę dodatkowo osłaniało dawne łożysko Sanu, wyschnięte, lecz głębokie i trudne do pokonania przez kawalerię.
Część kompanii 1 pułku piechoty obsadziła Wrzawy, a pozostałe ukryły się w lesie, w pobliżu brodu na Sanie. Centrum polskiego ugrupowania zajęło pozycję pod wsią Pęczek. Stanowiły go pięć kompanii 1 pułku i cztery pułku piechoty z jednym działem. W odwodzie stanęły trzy kompanie 2 pułku piechoty z czterema armatami. Na lewym skrzydle znajdowały się cztery kompanie 2 pułku piechoty płk. Stanisława Potockiego, łącznie z 2 działami. Osłaniały one teren wschodni od Sadowia do Strachocina, opierając się lewym bokiem o San, natomiast front tego skrzydła stanowił odwód złożony z czterech kompanii z 1 i 8 pułku piechoty pod dowództwem płk. Piotrowskiego”.
Główne siły polskie zajęły pozycję nad Sanem w rejonie mostu pod Czekajem. Składały się one z pięciu kompanii 1 i 2 pułku piechoty i dwóch pułków ułanów dowodzonych przez płk. Tadeusza Tyszkiewicza. Piątym pułkiem strzelców konnych dowodził płk. Kazimierz Turno. Pierwszym szwadronem z 3 pułku ułanów wraz z dwoma armatami dowodził generał Aleksander Różniecki. Wojska te znajdowały się w straży przedniej w rejonie Gorzyc, gdzie na wypadek ataku wojsk austriackich, podobnie jak pod Raszynem, miały się cofnąć za linię obrony i wzmocnić główny odwód w pobliżu mostu na Czekaju. Dyslokację wojsk przedstawia „Plan Bitwy pod Wrzawami stoczonej 12 czerwca 1809 roku”.
Ogółem siły polskie biorące udział w bitwie pomiędzy Gorzycami a Wrzawami zwanej „bitwą wrzawską” liczyły około 4 tysięcy żołnierza, natomiast siły austriackie około 12 tysięcy.
Plan bitwy pod Wrzawami – 12.06.1809 r. (źródło: M. Paterek, Kampania wojenna księcia Józefa…, Pamiętnik Sandomierski, t. II, Kraków 1995)
12 czerwca 1809 r. w godzinach rannych książę Józef dokonał inspekcji wszystkich pozycji wojsk, a następnie przyjęty został przez właściciela Wrzaw barona Józefa Horocha w pałacu dworskim mieszczącym się w Dąbrowie Wrzawskiej. Około godziny 12 w południe od strony Gorzyc z „Góry Plebańskiej” rozległ się grzmot armat zapoczątkowując przejście do ataku i bitwę. Naczelny wódz podejrzewał upozorowanie działań wojennych ze strony austriackiej sądząc, że głównym zamiarem wroga było przekroczenie Sanu na wysokości Żabna i odcięcie wojska polskiego od rosyjskiego korpusu posiłkowego. O godzinie 14 Austriacy zaatakowali kawalerię polską gen. Różnieckiego, która po krótki oporze wycofała się z Gorzyc, na główne pozycje w centrum ugrupowania polskiego pod Pączkiem. Z kolei książę Józef osłabiając pozycje wojska na terenie Wrzaw odciągał jazdę i dwie armaty na tereny Skowierzyna, aby w ten sposób utrudnić ewentualnie sforsowanie Sanu przez Austriaków w tym miejscu. Równocześnie skierował swego ordynansa do gen. Suworowa z powiadomieniem, że bitwa się rozpoczęła i prosi o pomoc. Suworow odpowiedział, że właśnie rozpoczął budowę mostu pod Skowierzynem i dopóki nie będzie gotowy, nie będzie mógł przyjść z pomocą. Był to niezręczny wybieg potwierdzający tajne porozumienia. Most pod Skowierzynem nie był konieczny, gdyż takowy nowo zbudowany stał w odległości 3 km między Czekajem Pniowskim a Wrzawami.
„Na atak armatni kierowany przez wojska austriackie z terenu Gorzyc odpowiedziały natychmiast armaty Małachowskiego i bitwa się rozpoczęła. Korpus austriacki rozwinąwszy swe szyki bojowe na wzgórzu gorzyckim, przeszedł do gwałtownego ataku na groblę bronioną przez wojska Małachowskiego. Zdawało się, że dla tak małej grupy wojska wybiła już ostatnia godzina, zwłaszcza, że cała polska jazda stała o kilometr stąd. Główne zaś siły musiałyby pod ogniem nieprzyjacielskim przeprawić się przez San z okolic Pniowa. W pierwszej kolejności główny szturm ruszył na pozycje polskie na grobli pod wsią Pączek”.
Był to najważniejszy punkt obrony polskiej. Utrata tego miejsca zagrażała przeprawie przez San pod Czekajem, tak wojska na wypadek wycofywania się lub przyjścia z pomocą tam stacjonującemu. Walkę ogniową rozpoczęła piechota austriacka, za którą posuwały się główne siły ugrupowane w kolumny. Dotarły one do wsi Pączek i ruszyły do ataku na bagnety. Walka była zacięta, lecz Austriakom nie udało się przejść grobli. Kontratak polskich sił odwodowych w tym miejscu powstrzymał natarcie przeciwnika, a wsparty przez dwie kompanie 2 pułku piechoty zmusiły go do odwrotu do Gorzyc, który przerodził się w ucieczkę. Część sił austriackich ścigana przez Polaków cofnęła się w stronę Dąbrowy Wrzawskiej.
Na pomoc Austriacy skierowali pułk kirasjerów, który starł się z polską piechotą. Ponownie rozgorzała krwawa walka. Polacy, mimo znacznych strat, zdołali utrzymać pozycje i zmusić wrogie wojska do ustąpienia. Na polu walki zginęło ponad 200 woltyżerów z pułku Małachowskiego, bohaterską śmierć poniósł kapitan Siemiąnkowski. Arcyksiążę Ferdynand widząc, że trudno będzie mu przełamać dzielnie walczących w obronie Polaków, cofnął swe wojsko i ustawiwszy 12 armat na „Górze Plebańskiej od godziny 6-tej wieczorem do późnej nocy kierował pociski artyleryjskie w obręb wałów osłaniających wojsko oraz na zabudowania gospodarcze we Wrzawach.
Plan de la Defence de la position de Gorzyce par les troupes de l’Armeé Polonoise le 12 Juin 1809. Rysował F. Nieznański, 1816.
„Szczęściem było dla wojska i mieszkańców, iż zapalniki były źle zaprawione i z tego tytułu wojsko i ludność niewiele ucierpiała”.
W zasadzie zapadająca noc zastała obie armie na pozycjach poprzednio zajmowanych. Polacy, chociaż słabsi liczebnie, zdołali powstrzymać wszystkie ataki przeciwnika i nie ustąpili z pola bitwy. W dniu następnym nadal znajdowali się na swych pozycjach i byli gotowi do dalszej obrony. Jednak 14 czerwca Poniatowski wycofał swoje oddziały na prawy brzeg Sanu do Pniowa i Antoniowa, niszcząc za sobą most na Czekaju. Nie wiedząc o tajnych porozumieniach między Rosją a Austrią, nadal zabiegał u naczelnego wodza wojsk rosyjskich Galicyna o pomoc wojskową, bez której nie był w stanie pokonać bardziej liczebnych wojsk austriackich. Wszystkie zabiegi okazały się daremne a pozostawiony własnym siłom w obronie Sandomierza gen. Sokolnicki po bohaterskiej obronie w dniu 18 czerwca poddał Sandomierz uzyskawszy najzaszczytniejsze warunki kapitulacji z bronią, amunicją i sztandarami.
W biografii ks. Józefa Poniatowskiego Jerzy Skowronek pisze: „W bitwie pod Wrzawami ks. Józef dobrze wykorzystał teren i uczestniczył bezpośrednio w walce, mimo to na skutek przewagi wroga doznał porażki musiał cofnąć się na prawy brzeg Sanu. Mógł jeszcze ocalić blokowany i szturmowany Sandomierz, przechodząc Wisłę pod Zawichostem. Zamiast tego książę udał się ponownie do naczelnego wodza wojsk rosyjskich. Dopiero po złożeniu wizyty zrozumiał, że zdany był wyłącznie na własne siły, a dążeniem Rosjan było przechwycenie z rąk Polaków Galicji”. Sławomir Mazurek uważa, że „Raszyn był pierwszą a Wrzawy ostatnią batalią, w której dowodził i brał osobiście udział wódz naczelny armii polskiej ks. Józef Poniatowski. Na obydwu polach walki występowały pewne podobieństwa: zbliżone warunki terenowe, ruchoma i głęboko urzutowana obrona oraz brawura Poniatowskiego prowadzącego kontrataki w krytycznych sytuacjach”. W przeciwieństwie do batalii raszyńskiej, którą wszyscy znawcy sztuki wojennej oceniają jako nierozstrzygniętą, pod Wrzawami armia polska obroniła pozycje nie ustępując w żadnym miejscu. Pozostała na nich prze kolejny dzień i dopiero nad ranem następnego dnia, w zupełnym porządku przeszła na drugi brzeg Sanu. Warto w tym miejscu przytoczyć słowa samego księcia Józefa Poniatowskiego, który w rozkazie dziennym uzasadnił wycofanie się na drugi brzeg jako przeprowadzenie manewru oświadczając, że: „Zajęcie innej na prawym brzegu Sanu pozycji nikt zapewne za cofanie się przymusowe uważać nie może, a raczej jako skutek skombinowanej operacji”. Od strony taktycznej bitwa pod Wrzawami była prawidłowo zaplanowana i przeprowadzona. Toczyła się w trudnych warunkach. Wykorzystanie rzek, strumieni i grobli pozwoliło szczupłymi siłami odpierać silniejszego przeciwnika.
Po raz kolejny uwidoczniło się bohaterstwo żołnierzy i kadry dowódczej na czele z wodzem naczelnym, który tak jak pod Raszynem, w krytycznym momencie sam stanął na czele żołnierzy”.
W zasadzie po bitwie wrzawskiej żadne ze stron nie przyznała się do porażki, obie przypisały sobie sukces, chociaż Austriacy nie zdołali wyprzeć Polaków z zajmowanych pozycji i nie podejmowali działań zaczepnych w następnych dniach. „Do porażki nie przyznawał się również Poniatowski, chociaż ze strategicznego punktu widzenia znalazł się w trudnej sytuacji. Można mu postawić zarzut, że nie przeszkodził przeprawie oddziałów austriackich na prawy brzeg Wisły i zbytnio liczył na pomoc Rosjan. Należy też podkreślić, że pozycja pod Wrzawami była dobra do stoczenia generalnej bitwy w przypadku nadejścia pomocy czy równych sił, ale niezbyt korzystna do walki w osamotnieniu”.
