GMINA GORZYCE

Położenie i powierzchnia

 Orliska to wieś położona w północno – wschodniej części województwa podkarpackiego, nad rzeką Łęg. Administracyjnie należy do Gminy Gorzyce w powiecie Tarnobrzeskim. Graniczy od północy z Gorzycami zaś od zachodu z Sokolnikami. Orliska są jedną z 8 miejscowości gminy Gorzyce. Orliska zajmują powierzchnię 432, 32 ha, co stanowi 6, 26% powierzchni całej gminy Gorzyce.

 Rys historyczny

Orliska stanowią samodzielną jednostkę w administracji państwowej dopiero od roku 2005, na podstawie Uchwały Nr XX/160/05 Rady Gminy w Gorzycach dotyczącej zmiany rodzaju miejscowości. Jednak historia tej osady jest ściśle związana z powstaniem wsi Sokolniki, do której Orliska należały i w dokumentach państwowych widniały, jako przysiółek Sokolnik bądź Orliska Sokolnickie. Z tego też powodu brak jest szczegółowych danych dotyczących ilości mieszkańców oraz zajęć codziennych osiadłej tu ludności.

Nazwa miejscowości złożona, topograficzna pochodzi prawdopodobnie od siedliska orłów, gnieżdżących się w tej części Puszczy Sandomierskiej. Nazwa, która pojawia się w XIX wiecznych spisach określana jest, jako Sokolniki z Orliskiem (oraz Pogoniem i Przybyłowem) lub pod hasłem O: Orlisko (w l.poj. lub l.mn.Orliska) – przysiółek Sokolnik.

Badania archeologiczne prowadzone na terenie Orlisk oraz innych miejscowości powiatu tarnobrzeskiego a więc w Sokolnikach, Trześni, Gorzycach, Wrzawach, Zaleszanach, Wielowsi oraz w Tarnobrzegu dokonały odkrycia 9 cmentarzysk, które świadczą o wczesnym osiedlaniu się tu ludności. Proces ten nastąpił już od starszego okresu epoki brązu do wczesnej epoki żelaza. Inne wykopaliska w postaci przedhistorycznej ceramiki znalezione również na obszarze Orlisk pochodzą z okresu tzw. kultury łużyckiej, której późniejsza dalsza ekspansja (pomiędzy rokiem 1200 i 1000 p.n.e.) objęła na wschodzie dolinę Wisły i Wisłoka (grupa tarnobrzeska). Okolica ta była zamieszkała już od bardzo dawna, najpierw przez ludność o kulturze ceramiki sznurkowej (indoeuropejską), potem przez ludność kultury łużyckiej, na której podłożu formowała się kultura słowiańska.

Antoni Kunysz ustalił, że tereny Puszczy Sandomierskiej, w skład której wchodzi lasowiacka wioska Orliska były nieprzerwanie zamieszkałe od epipaleolitu poprzez neolit i epokę brązu. Tereny te zamieszkiwali Prasłowianie, natomiast w czasach historycznych osiedlali się sandomierscy Lędzianie. Intensywne osadnictwo zaczęło się w pierwszych wiekach naszej ery.

Najstarsze dokumenty mówiące o Orliskach to austriackie mapy wojskowe z przełomu XVIII/XIX w. mapy katastralne wykonane w okresie zaborów przez administrację C.K. Austrii w 1849 r.[8] oraz mapy wojskowe C.K. Austrii z 1901 r.

Kolejna informacja zawarta jest w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego. Orliska widnieją tam w dwóch pozycjach, jednak nie jako główna nazwa poddana analizie geograficzno – historycznej, lecz jako osada sąsiadująca z miejscowością Pogoń[9] oraz wsią Sokolniki[10]. Liber Notorum Sokolnik od 1784 r.[11] również nie wyszczególnia mieszkańców należących do Orlisk. Mimo to w znaczących publikacjach takich jak Przewodnik statystyczno topograficzny i skorowidz obejmujący wszystkie miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi i w X.Krakowskim i X.Bukowinie(…) z 1872 r. czy też w Najnowszym skorowidzu wszystkich miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi, Wielkim Księstwie Krakowskim i Księstwie Bukowińskim (…) 1897 oraz w Schematyzmach Diecezji Przemyskiej ob. łac. od 1917 r. widnieje nazwa interesującej nas miejscowości. Chociaż tak jak poprzednio ujęta jest w formie przysiółka, świadczy to jednak o stałej odrębności tej grupy osadniczej, mimo braku suwerenności administracyjnej. Dopiero po I wojnie światowej, gdy powstały dokładne spisy wszystkich miejscowości należących do II Rzeczypospolitej Orliska doczekały się w tej publikacji swego, niezależnego miejsca. Był to rok 1933[12].

Według przekazów ustnych pierwsze osady, na terenach zwanych Orliskiem lub Orliskami mogły powstać około 250 lat temu (relacja ustna Józef Grębowiec – sołtys Orlisk – pierwszymi osadnikami tego przysiółka była prawdopodobnie rodzina Kalinowskich (lub Tworków), wskazywałby na to nr domu:, 2 – pod którym zamieszkali; nr 1 znajdował się w Sokolnikach).

Po pierwszym rozbiorze Polski dobra królewskie w Puszczy Sandomierskiej, w skład których wchodziła osada Orliska przeszły na własność austriackiego skarbu, tzw. fiskusa albo kamery.

W 1786 r. tutejsza ludność doświadczyła głodu, w dużej mierze spowodowanego ogromnym wylewem Wisły i Sanu; zalane zostały nie tylko nadbrzeżne wsie leżące nad tymi rzekami, ale także sąsiadujące z Trześniówką i Łęgiem aż po Stale, Żupawę i Sokolniki z przysiółkiem w Orliskach. Kolejna wielka powódź nawiedziła te okolice w roku 1813.

W roku 1835 rząd austriacki zdecydował się na ostateczną sprzedaż dóbr kameralnych; wioski: Sokolniki z przysiółkiem Orliska, Jamnica, Grębów, Wydrza z Jeziórkiem i Nadbrzezie kupił Jan Roch – Dolański. 1870 r. mieszkańcy Orlisk należeli do Starostwa Powiatowego w Tarnobrzegu, tam też znajdował się urząd podatkowy i rada powiatowa gdzie mogli załatwiać sprawy związane z administracja świecką. Na rozprawy sądowe należało skierować się do Rozwadowa. Tu można było także załatwić sprawy związane z notariuszem oraz dokonać niezbędnych zakupów. Najbliższa poczta znajdowała się dopiero w Dzikowie, zaś najbliższy dworzec kolejowy w Nadbrzeziu zbudowany w późniejszym terminie przez władze austriackie, był ostatnią stacją na terenie Galicji (Dębica – Tarnobrzeg – Nadbrzezie). Tutaj pociąg kończył bieg – dalej rozciągało się już imperium carskie. Z tej stacji korzystała także ludność Orlisk.

Właścicielem dóbr tabularnych na przestrzeni lat byli: od 1835 r. Jan Roch Dolański, Feliks Dolański, następnie Wanda Dolańska, Henryk Dolański oraz ostatni spadkobierca Seweryn Dolański (do 1944 r.).

Okres I wojny światowej

Wielki konflikt światowy, rozpoczęty 1 sierpnia 1914 roku, szybko objął interesujące nas tereny, a to ze względu na położenie geograficzne oraz podporządkowanie administracyjne państw zaborczych. Ziemie północno – zachodniej Galicji, w tym powiat tarnobrzeski (w skład, którego wchodziła miejscowość Orliska) graniczyły z wrogą Austro – Węgrom Rosją. Granica między zaborem rosyjskim a austro – węgierskim przebiegała wzdłuż rzeki Wisły. Toczyły się tu walki pozycyjne (głównie o mosty na rzekach) powodujące ogromne zniszczenia. Mieszkańcy, którzy wiedli spokojny żywot zostali szybko wplątani w konflikt, stając się jego ofiarami.

28 sierpnia ogłoszono powszechną mobilizację. Objęła ona wszystkich mężczyzn od 18 do 42 roku życia. Każdy wojskowy, przebywający na urlopie czy też rezerwista, dostał nakaz stawienia się w przeciągu 24 godzin w swoim regimencie. Już w nocy 28 sierpnia, poprzez specjalnych wysłanników, starostwo tarnobrzeskie rozesłało rozkaz do wszystkich gmin w powiecie. Dalsza powinność należała do wójtów i sołtysów poszczególnych miejscowości.

Mieszkańcy Orlisk, a więc Galicji służyli w armii austriackiej, która w swym zróżnicowaniu etnicznym, odzwierciedlała wielonarodowy charakter państwa. Szeregi jej zasilał między innymi Ludwik Wnuk (relacja ustna Ludwik Turbiarz).

Przez tutejsze przysiółki, wioski i miasteczka dziewięciokrotnie przesuwały się walczące wojska, dokonując zupełnego zniszczenia. Kilkakrotnie przemaszerowały wielkie armie wojenne: Cesarstwa Austro – Węgierskiego i cara rosyjskiego. Pierwsze kolumny wojsk austriackich pojawiły się już w sierpniu 1914 r. kierowane na główną linię frontu w okolice Lublina. Po upływie miesiąca wycofywały się. (Powróciły dopiero w czerwcu 1915 r.). W ślad za nimi podążała armia Mikołaja II Romanowa. Jak wynika z materiałów źródłowych, tereny parafii trześniowskiej były dwukrotnie zajmowane przez Rosjan. Po raz pierwszy wkroczyli tu 15 września 1914r. i przebywali 21 dni do 6 października. Następny raz przybyli już 4 listopada tegoż roku i pozostali aż do 22 czerwca 1915r. W czasie, gdy wycofywali się Rosjanie, na ich miejsce wchodziły oddziały przeciwników, a więc Austriacy bądź wojska im sprzymierzone: Niemcy, Węgrzy lub Czesi. Najwięcej szkody i spustoszenia dokonywały walki pozycyjne, których w tych rejonach nie brakowało. Podczas takich walk cierpieli nie tylko ludzie, wielkiemu zniszczeniu ulegały także obszary leśne oraz gospodarstwa położone w pobliżu.

Na przełomie 1914 – 1915 r. podczas stacjonowania rosyjskich oddziałów tzw. „Robotników pod dowództwem zwodnych” dokonano pewnych modernizacji związanych z przygotowaniem tego obszaru do działań bojowych a więc umacniano teren, budowano nowe drogi, mosty, niezbędne do swobodnego przemieszczania się wojska. Z ich inicjatywy i przy pomocy miejscowej ludności, powstało cztery mosty na Łęgu, w tym dwa w Gorzycach, jeden na Przybyłowie i jeden na terenie Kępia Zaleszańskiego. Materiał budowlany pochodził z lasu w Sokolnikach i Orliskach. Następne cztery mosty wybudowano na rzece Wiśle: drogowy w Dąbrowie Wrzawskiej, kolejowy w Zalesiu Gorzyckim. Kolejne trzy powstały na Sanie. Wykonano także liczne remonty dróg lokalnych.

Pomimo tego, że linia frontu ustaliła się w znacznej odległości od interesujących nas terenów, Rosjanie intensywnie przygotowywali się do obrony.

W okolicznych lasach oraz wzdłuż rzek: Sanu, Łęgu i Trześniówki kopali rowy strzelnicze i wały ochronne. Ponieważ był to ogrom pracy, zatrudniali mieszkańców pobliskich terenów, a za wykonaną pracę płacili im odpowiednią gażę. Biorąc pod uwagę ciężkie, wojenne czasy, chętnie korzystano z tej propozycji.

Mimo dorywczych prac, ludność cierpiała na niedostatek żywności i odzieży.

W sklepach brakowało zaopatrzenia. Polacy jednak radzili sobie w tej ciężkiej sytuacji. Szczególnie dobrze prosperował handel wymienny z żołnierzami rosyjskimi. Kradli oni ze swoich magazynów: mąkę, kaszę, konserwy i sprzedawali je po dość niskich cenach. Produkty te uzupełniały tylko chwilowe niedobory, zaś perspektywa nie była zadowalająca. Zbliżał się okres zimowy, bardzo trudny dla rolnika, któremu zapasy zboża i kartofli zniszczono lub zarekwirowano. Dodatkowo szerzyły się choroby zakaźnie, powstałe z niedoboru środków higienicznych i pozostawionej na szlaku wojennym padliny. Rozkładające się szczątki koni leżały w przydrożnych rowach i na polach, stając się źródłem fetoru i bakterii. Artykuły żywnościowe stały się trudno dostępne, a ceny ich uległy znacznemu zwiększeniu i tak: ½ kg nafty kosztował 45 kopiejek, 1 kg cukru 1 rubel, zaś mąka była deficytowym towarem. Inwentarz żywy i martwy z gospodarstwa plebańskiego wojsko zabrało za kwotę 1363 koron.

Po przejściu frontu w 1915 r. sytuacja się ustabilizowała i do zakończenia działań wojennych, na terenie parafii i okolic panował względny spokój. Określenie to jest adekwatne jedynie do działań militarnych, bo ich skutki odczuwano na bieżąco.

Brak żywności oraz pogarszające się warunki materialne powodowały zubożenie społeczeństwa. Akcja rabunkowa zaborcy pustoszyła jego spichlerze. Zanotowano wysoką umieralność, której przyczyną była śmierć głodowa. Na taką śmierć, szczególnie narażone były dzieci: osierocone wskutek działań wojennych, bezdomne, z rodzin ubogich i wielodzietnych.

 Degradacji uległy także obyczaje moralne. Wobec braku odpowiednich czynników prawnych szerzyła się samowola, bezkarność i złodziejstwo. Obojętność na nędzę bliźniego, postrzegano, jako normalność. Nastąpiło rozluźnienie obyczajów, graniczące z chuligaństwem. Brak szacunku do drugiego człowieka, powodował kłótnie i bójki, w których zwyciężał nie rozsądek, ale siła. Dlatego też ks. Dominik Zarytkiewicz proboszcz parafii trześniowskiej, do którego kościoła uczęszczali mieszkańcy Orlisk głosił płomienne kazania, ubolewając nad toczącymi się wydarzeniami: Widać teraz dopiero jak ta wiara katolicka nie wsiąkła w duszę ludzką, ale pokostem jest tylko, bo czyż poganie co innego i gorszego czynią?”.

Okres międzywojenny

Rok 1918 to data zakończenia I wojny światowej, natomiast 11 listopada 1918 roku jest datą szczególną dla Polaków. Od tego, bowiem momentu zaczyna odradzać się Polska Niepodległa, co oznacza polski rząd, polską administrację, gospodarkę i przemysł; możliwość swobodnego propagowania narodowej kultury i nauki w języku ojczystym.

Według nowego podziału administracji państwowej Orliska zostały włączone do Gminy Sokolniki, w powiecie Tarnobrzeskim i województwie lwowskim. Osada liczyła wówczas ok. 40 gospodarstw. Od najbliższej stacji kolejowej w Sandomierzu mieszkańców dzieliła odległość 8 km, zaś od najbliższego punktu komunikacji autobusowej, który był również w tym mieście, 10 km. Sąd grodzki znajdował się w Tarnobrzegu, natomiast okręgowy w Rzeszowie

Pierwsze lata powojenne były trudne i niespokojne, co jest ogólnie charakterystycznym zjawiskiem dla kształtowania się nowego rządu i systemu władzy w każdym niemalże państwie. W naszym kraju dodatkowy problem stanowiły nabrzmiałe konflikty klasowe i polityczne rozbieżności. Mimo, że przedstawiciele każdej grupy społecznej walczyli o niepodległość ojczyzny, a ci najbiedniejsi zasilali szeregi armii i masowo w nich ginęli, jednak to oni właśnie pozostali najbardziej pokrzywdzoną warstwą społeczną. Na krótki okres do głosu doszła Republika Tarnobrzeska z przedstawicielami ludu Tomaszem Dąbalem z Sobowa oraz ks. Eugeniuszem Okoniem z Radomyśla walczącymi o prawa chłopa wiejskiego. W Polsce w dalszym ciągu istniała gospodarka dworska, zaś wielcy posiadacze ziemscy, pomnażali swój majątek, wykorzystując w nadmierny sposób siłę najemną. Zmianie nie uległ także sposób ich traktowania: zawsze odgórny i przedmiotowy: „… parobek w kurtce, bez czapki, rozmawiający na deszczu z moim bratem Januszem, który był w palcie i pod parasolem” – taki obraz z dzieciństwa zapamiętał Witold Gombrowicz znany polski pisarz, szlachcic ziemi sandomierskiej. Pogorszyły się warunki socjalne. Znacznie wzrosły ceny na artykuły pierwszej potrzeby.

Ludność wsi Orliska to przede wszystkim chłopi małorolni, zatrudniani przy pracach polowych i leśnych na gruntach właściciela ziemskiego Seweryna Dolańskiego. Kobiety pracowały, jako służące w zamku dzikowskim oraz w pałacu grębowskim. Nadmiar rąk do pracy w rolnictwie oraz przeludnienie wsi zmuszało jej mieszkańców do poszukiwania innych źródeł utrzymania. Dlatego też możliwości poprawy bytu szukał we Francji między innymi Józef Turbiarz (relacja ustna Zofia Łysiak – Trześń). Sytuację wsi południowo – wschodniej, w okresie międzywojennym dobitnie opisuje właśnie mieszkaniec Orlisk Jan Kasak w książce pt. „Ojce i synowie”:

„Nasz ojciec miał zaledwie trzy morgi ziemi, a wtedy trzy morgi ziemi dla siedmioosobowej rodziny to akurat tyle, co kromka chleba na dzień (…) dla jednej osoby.(…) z tej kromki chleba ojciec musiał urywać kąski na łachy, na buty, na podatek… o lekarzu nie mówię, gdyż tutaj nikt go nie znał (…) w naszym domu była tylko jedna, normalna para butów – ojciec je miał. Nikt z nas nie znał innego okrycia niż zgrzebne łachy. Owszem, był dwór, ale na jedno miejsce pracy we dworze przypadało dwudziestu, trzydziestu takich jak ja…. Jedyne zatem ludzkie wyjście z takiej sytuacji – to śmierć, albo wyjazd w świat”.

Gdy pojawiła się możliwość zakupu ziemi, w związku z uchwalonymi przez rząd polski w 1920 i 1926 r. reformami rolnymi, niektórzy mieszkańcy również wyemigrowali za granicę, aby za zarobione pieniądze nabyć kawałek gruntu.

Z części rozparcelowanego majątku własności S. Dolańskiego skorzystali między innymi: Jan Czerwonka, Ignacy Grębowiec, Piotr Pikus, Tomasz Robak i Wojciech Tworek. Zakupili oni pola uprawne oraz łąki znajdujące się w pobliżu ich posesji.

II Wojna Światowa

Już w sierpniu 1939 r. sytuacja polityczna II Rzeczypospolitej stawała się napięta i niestabilna. Tę niepewną atmosferę odczuwali wszyscy Polacy. Sprawa została wyjaśniona, gdy rząd w Warszawie ogłosił powszechną mobilizację. W pierwszej kolejności wyrywkową, następnie powołano wszystkich mężczyzn do 40 roku życia. Z Orlisk zwerbowano między innymi Władysława Jarosza, Jana Wnuka i Rudolfa Turka. Brali oni udział w Kampanii Wrześniowej. W. Jarosz i J. Wnuk szczęśliwie powrócili do domu, natomiast R. Turek poległ w czasie bitwy (relacja ustna Ludwik Turbiarz zam. Trześń – 4.XII.2008 r.).

Wybuch II wojny światowej przerwał normalną egzystencję ludzi w całej Polsce. Do powiatu tarnobrzeskiego wieści docierały z opóźnieniem, co spowodowane było brakiem dostępu do środków masowego przekazu, głównie zaś odbiorników radiowych. Niemniej jednak te tragiczne wydarzenia nie ominęły żadnej, nawet najmniejszej miejscowości, między innymi także i Orlisk. Ze względu na usytuowanie geograficzne (duża odległość od aglomeracji miejskich, wokół roztaczające się lasy) wioska stanowiła dobry punkt kontaktowy dla ruchu oporu, ale równocześnie narażona była na działalność różnych ugrupowań niekoniecznie partyzanckich. Podczas okupacji niemieckiej trwającej od 14 września 1939 r. do 5 sierpnia 1944 r. Orliska należały do Generalnej Guberni. Jak większość miejscowości w widłach Wisły i Sanu podlegały pod jurysdykcję komendanta posterunku żandarmerii, który mieścił się w Trześni a następnie we Wrzawach. Przez pewien czas w 1943 r. funkcję tę sprawował volksdeutsch Alfred Olszewski pseudonim Alscher, znany z brutalnego charakteru i bezwzględnego postępowania wobec Żydów oraz Polaków. Szczególnie karał tych, którzy nie podporządkowali się rozporządzeniom okupanta.

Z udziałem Alschera w Orliskach miały miejsce dwa dramatyczne wydarzenia, z których jedno skończyło się śmiercią młodej osoby.

Inne bolesne wydarzenie miało miejsce z udziałem ugrupowań partyzanckich AK, BCH działających na tych terenach. Głównym ich celem była likwidacja posterunku we Wrzawach i zamach na volksdeutscha Alschera. Akcja została wykonana z powodzeniem, zaś żandarmeria niemiecka nie ustawała w represjach okolicznej ludności. W śmiertelnej pułapce, zorganizowanej przez gestapo, ginie cztery osoby.

Jedną z form eksterminacyjnej polityki okupanta hitlerowskiego wobec Polaków w czasie II wojny światowej, był wywóz ludności polskiej na roboty przymusowe do III Rzeszy. Niemiecki aparat ucisku działał już z całą dokładnością również na interesujących nas terenach. Z Orlisk do przymusowych prac został zabrany Stanisław Pikus wraz z Radzimowskim z Sokolnik. Jednak nie dotarli do Niemiec, ponieważ zdołali uciec transportu, podczas postoju w Krakowie.

Orliska zostały wyzwolone spod okupacji niemieckiej w nocy z 5 na 6 sierpnia 1944 r. przez I Front Ukraińskiński. Wojska Armii Czerwonej stacjonowały tu do ofensywy styczniowej 1945 r.[23]

 Okres powojenny

Po zakończeniu działań wojennych mieszkańcy przystąpili do odbudowy zniszczonych gospodarstw. Dzieci i młodzież rozpoczęły naukę, która wskutek reformy szkolnictwa dawała wszystkim równe szanse na edukację. Najmłodsi korzystali z wykładów pedagogów Szkoły Podstawowej w Sokolnikach (do 1959 r.), starsi wybierali szkoły o profilu zawodowym i technicznym głównie w Stalowej Woli i Rozwadowie. W latach późniejszych (od 1964 r.), gdy powstawała szkoła średnia w Gorzycach, większość młodzieży kieruje się właśnie do tej placówki. Spośród studentów, którzy ukończyli wyższe uczelnie osiągając sukces zawodowy, na uwagę zasługują dwa nazwiska: Zygmunt Wnuk – ukończył wyższą szkołę oficerską oraz wspomniany wcześniej Jan Kasak (1932 – 1994) pisarz i publicysta, absolwent Wydziału Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego, autor książki pt: „Ojce i synowie” wydanej przez Państwowy Instytut Wydawniczy w 1979 r.

Starsi mieszkańcy wioski szukali zatrudnienia w Hucie Stalowa Wola, Wytwórni Sprzętu Komunikacyjnego w Gorzycach, dojeżdżali także do Huty Szkła Okiennego w Sandomierzu oraz do „ Siarkopolu” w Machowie.

Ważnym wydarzeniem w działalności lokalnej osady było powołanie do życia w 1952 r. sekcji Ochotniczej Straży Pożarnej. Powstała ona z inicjatywy Ludwika Turbiarza, Franciszka Jakubika, Franciszka Czerwonki oraz Bronisława Wnuka. Początkowe wyposażenie stanowił sprzęt ręczny, który znajdował się w stodole jednego z gospodarzy. W chwili obecnej jednostka OSP Orliska posiada nowoczesny wóz strażacki oraz duży i przestronny budynek, przystosowany do tego typu działalności. Pod koniec lat sześćdziesiątych została także zmodernizowana droga łącząca Sokolniki z Orliskami. Dotychczasowa nawierzchnia została utwardzona.

W 1966 r. powstało sołectwo, zaś pierwszym oficjalnym sołtysem ( do tej pory była to funkcja „podsołtysa” uzależniona od Sokolnik) został wybrany Franciszek Jakubik. Po F. Jakubiku posadę gospodarza w administracji Orlisk objął Józef Grębowiec. Sołtys Grębowiec sprawuje ten urząd do chwili obecnej – 30 lat.

Kolejnym ważnym wydarzeniem było rozpoczęcie melioracji gruntów w 1970 r., których scalenie nastąpiło w latach 1971/72. Pod koniec lat siedemdziesiątych dokonano kolejnego remontu drogi na odcinku Sokolniki Orliska. Tym razem nawierzchnia została pokryta masą bitumiczną.

Pamiętnym wydarzeniem ostatnich lat była powódź – 29 lipca 2001 r. o godz. 2.10 w Zalesiu Gorzycki, na skutek przesiąknięcia doszło do przerwania wału rzeki Wisły. Powstała wyrwa na długości około 60 metrów, przez którą wdarły się masy wody zalewając Zalesie, Trześń, Sokolniki i Orliska (tu woda dotarła ok. 12 godzin później).

Najważniejszym jednak wydarzeniem historycznym Orlisk jest Uchwała Rady Gminy w Gorzycach z dnia 9 lutego 2005 r. w sprawie zmiany rodzaju miejscowości, czyli decyzja o samodzielności terytorialnej a co za tym idzie i zmiany nazewnictwa z „przysiółka” na „wieś”. W uzasadnieniu podano, że „ jest to duży przysiółek, oddalony od wsi Sokolniki ok. 3 km i stanowi samodzielną jednostkę osadniczą. Od lat 70-tych stanowi jednostkę pomocniczą Gminy – sołectwo oraz posiada odrębną numerację nieruchomości. Od tego czasu w dowodach osobistych oraz w Urzędzie Stanu Cywilnego dokonywane są wpisy z nazwą „Orliska”.

W tym celu w jednostce macierzystej w Sokolnikach odbyły się dwa zebrania ogółu ludności, na których podjęto uchwałę w sprawie wyodrębnienia Orlisk ze wsi Sokolniki. Sprawa została skierowana do Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w Warszawie i zaakceptowana 27 grudnia 2005 r.

Rozporządzenie Ministra weszło w życie dnia 1 stycznia 2006 r.

Edukacja

Pierwsza szkoła powszechna w Orliskach została wybudowana w okresie międzywojennym po 1924 r., chociaż proces edukacyjny tutejszego młodego pokolenia rozpoczął się jeszcze przed pierwszą wojną światową. Było to nauczanie na zasadzie szkół ludowych trwające jedynie w porze jesienno – zimowej. W role pedagogów wcielali się dowolni mieszkańcy osady, posiadający umiejętność czytania i pisania. Przez pewien okres dojeżdżał z Furman nauczyciel Franciszek Gorczyca.

Nowo powstały obiekt dla celów edukacyjnych był budynkiem drewnianym, z jedną sala lekcyjną, mieszkaniem dla nauczyciela (3 pomieszczenia) oraz zapleczem gospodarczym, studnią i ogrodem. Całość powierzchni liczyła 0, 5 h. Szkoła posiadała także grunt uprawny w ilości 1 ha. Pierwszą nauczycielką była Stefania Wiślicka z domu Gamoń, mieszkanka Trześni. Pracowała w latach 1922 – 1934. W latach następnych dzieci uczęszczały do szkoły w Sokolnikach oddalonej o ok. 4 km od miejsca zamieszkania. Stan taki trwał do 1959 r., kiedy to powstała kolejna miejscowa placówka edukacyjna – 4-klasowa filia Szkoły Podstawowej w Sokolnikach. Mieściła się w prywatnym budynku własności Wiktorii Kułaga. W budynku tym, do czasu podjęcia decyzji o budowie kościoła, sprawowane były msze święte oraz odbywały się lekcje religii, które wcześniej odbywały się w prywatnych domach innych mieszkańców. Nauczyciele, którzy w niej prowadzili zajęcia lekcyjne to:

-        w roku szkolnym 1959/1961 – Krystyna Kotwica;

-        1962/1963 – Krystyna Woźniczko;

-        1963 do początku roku 1990 r. Karol Molisak;

-        po przejściu na emeryturę jego posadę przejęła żona Maria Molisak;

-        do roku 1999 uczyły także dojeżdżające z Sokolnik nauczycielki Teresa Bożek i Małgorzata Duma.

W 1965 r. filia szkoły w Orliskach uzyskała statut samodzielnej Szkoły Podstawowej, 4-klasowej, a kierownikiem jej został wcześniej zatrudniony Karol Molisak. Po podniesieniu filii do rangi samodzielnej szkoły, odbywały się tu kursy dokształcające dla dorosłych w zakresie klas V-VI, oraz VII. Brali w nich udział starsi mieszkańcy Orlisk nie posiadający pełnego wykształcenia podstawowego oraz ludność z okolicznych wsi takich jak: Sokolniki, Gorzyce, Wrzawy, Motycze Poduchowne, Motycze Szlacheckie, Skowierzyn a także Nadbrzezie. Szkoła prowadziła również naukę przysposobienia rolniczego, która trwała 3 lata i kończyła się egzaminem końcowym w Tarnobrzegu. Tę formę edukacji ukończyło 20 osób.

Świetność placówki szkolnej zakończyła reforma Ministra Edukacji Narodowej w 1999 r. kiedy to szkoła została zlikwidowana i przekształcona w przedszkole, które prowadzi Małgorzata Dąbek z Gorzyc.

Religia

Mieszkańcy Orlisk to wyznawcy religii chrześcijańskiej, obrządku rzymsko – łacińskiego. Według podziału administracji kościelnej od początku istnienia osady należeli i należą do Parafii Trześń. Odległość do kościoła wynosiła ok. 5, 5 km, co w porze zimowej stanowiło duże utrudnienie dla wiernych. Stad też (po wielu latach zmagania się z niedogodnościami i pokonywania długiej drogi) powstał pomysł, aby wybudować kaplicę. W 1990 r. został powołany komitet do spraw organizacyjnych związanych z planowaną świątynią w składzie:

-        ks. Władysław Brzuszek – proboszcz Parafii Trześń,

-        Józef Grębowiec – (sołtys wsi) przewodniczący komitetu,

-        oraz członkowie – mieszkańcy w składzie: Franciszek Chmiel, Helena Czerpak, Jan Dabek, Anna Stachura i Bolesław Szewc.

Budowa obiektu sakralnego trwała dwa lata od maja 1991 r. do czerwca 1993 r. Uroczyste poświęcenie kaplicy odbyło się dnia 11 czerwca 1993 r. pod wezwaniem św. Brata Alberta Chmielowskiego. Konsekracji dokonał bp Diecezji Sandomierskiej Wacław Świeżawski. W 2007 r. została przebudowana wieża kościelna, na której umieszczono dzwon - „Albert”.

Przyroda

Orliska podobnie jak i całe województwo podkarpackie ma stosunkowo dobrze zachowane środowisko przyrodnicze. Tereny wsi oraz lasy rozciągające się wokół tej miejscowości (mieszane z dominacją sosny, brzozy i leszczyny) stanowią ponownie enklawę dzikiej zwierzyny. Wg opinii tutejszych środowisk ekologicznych[32] w promieniu 20 km gniazduje tu bielik (Haliaeetus albicilla) - gatunek dużego ptaka drapieżnego z rodziny jastrzębiowatych. W Polsce nieliczny ptak lęgowy, spotykany głównie na wschodzie i północy kraju (600-700 par). Występują także sokoły w postaci pustułek (Falco tinnunculus).

W Dolinie Łęgu można spotkać Aquila pomarina, czyli orlika krzykliwego, który jest jednym z polskich gatunków orłów. Poza tym możemy obserwować czarne bociany, siwą i białą czaplę, bażanty, kuropatwy. Okazuje się, że ptaki odgrywały bardzo ważną rolę w historii kultury tych terenów, bowiem w nazwie zarówno Orlisk jak i sąsiednich Sokolnik możemy znaleźć genezę ornitologiczną.

W lasach spotykamy sarny, jelenie, dziki, lisy, zaś na polach zające. Obecnie największym zwierzęciem okolicy jest przechodni łoś (Alces alces). Runo leśne jest bogate w grzyby i jagody.

Spośród ryb na uwagę zasługuje różanka (Rhodeus sericeus).

Opr. Lucyna Łysiak-Kosowska

BIBLIOGRAFIA

Archiwa

Archiwum Państwowe w Przemyślu

Archiwum Parafii Trześń

Archiwum Urzędu Gminy w Gorzycach

Starostwo Powiatowe- Wydział Geodezji

Rękopisy i maszynopisy

Józef Grębowiec – rkp.

Bolesław Folarz, Pamiętniki.- Czekaj Pniowski

Andrzej Kalist – rkp.

Kronika Parafii Trześń

Uchwała Nr XXVI/160/05 Rady Gminy w Gorzycach z dnia 9 lutego 2005 r. w sprawie wystąpienia z wnioskiem do Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji dotyczącego zmiany rodzaju miejscowości.

Relacje ustne

Józef Grębowiec - Orliska

ks. Marian Kondysar - Trześń

Zofia Łysiak - Trześń

Karol Molisak - Orliska

Maria Pikus - Orliska

Kazimierz Rutyna – Sokolniki

Sebastian Sobowiec – Gorzyce

Maria Wójcik - UG Gorzyce

Ludwik Turbiarz - Trześń (4.XII.2008 r.)

Publikacje

Jan Bigo, Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi, Wielkim Księstwie Krakowskim i Księstwie Bukowińskim (…).- Lwów: 1897

Stanisław Bąk, Dzieje i perspektywa badań w zakresie nauk humanistycznych na obszarze Puszczy Sandomierskiej [w:] Puszcza Sandomierska wczoraj i dziś [pod red.] Józefa Półćwiartka.- Rzeszów: 1980

Jan Kasak, Ojce i synowie.- Warszawa 1979

Antoni Kunysz, Wczesnośredniowieczne osadnictwo w widłach Wisły i Sanu (VI-XIII w.) [w:] Puszcza Sandomierska wczoraj i dziś [pod red.] Józefa Półćwiartka.- Rzeszów:1980

Lucyna Łysiak-Kosowska, Parafia Trześń i okolice podczas wojen światowych, - Gorzyce: 2007

Marta Michałowicz-Kubal, Grzegorz Kubal, Miejscowości Gminy Gorzyce na przestrzeni wieków.-  Krosno:1998

Anna Pawelec, Przemiany osadnicze nad dolnym Sanem od starszego okresu epoki brązu do wczesnej epoki żelaza [w:] Archeologia Kotliny Sandomierskiej, Nr 4, Stalowa Wola: 2005

Waldemar Prarat, Klęski elementarne w widłach Wisły i Sanu od XVII do I połowy XX w., Wrzawy: 2006

Waldemar Prarat, Słownik biograficzny nauczycieli szkół powszechnych Gminy Gorzyce do pierwszej połowy XX wieku, Wrzawy: 2007

Konrad Oksza Orzechowski, Przewodnik statystyczno topograficzny i skorowidz obejmujący wszystkie miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi i w X. Krakowskim i X. Bukowinie według najświeższych wskazówek.- Kraków: 1872

Schematismus universi venerabilis cleri saecularis et regularis Dioecesis Rit.lat. Premislaiensis, pro anno domini 1914, 1917

Spis nauczycieli szkół powszechnych i państwowych seminariów nauczycielskich oraz spis szkół w Okręgu Szkolnym Lwowskim, opr. Seweryn Fechner, Lwów: 1924

Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej z oznaczeniem terytorialnie im właściwych władz i urzędów oraz urządzeń komunikacyjnych, [pod red.] Tadeusza Bystrzyckiego.- Przemyśl: 1933 (?)

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich [pod red.] Bronisława Chlebowskiego, Władysława Walewskiego i Filipa Sullimierskiego, T.VIII, Warszawa: 1887

Józef Rawski, Wojciech Rawski Miechocin kolebka Tarnobrzega, Tarnobrzeg 1994

Józef Szymański, Nauki pomocnicze historii.- Warszawa 2001

Czasopisma:

Lucyna Łysiak-Kosowska, Z Pamietnika księdza Zarytkiewicza//Dzikovia.-2005, nr 24

Arkadiusz Michał Stasiak, Sandomierskie i Polska w filozofii Witolda Gombrowicza// Zeszyty Sandomierskie.- nr 19, 2004 

Ludność 

Wg stanu na dzień 16 października 2008 r. gminę Gorzyce zamieszkuje 13753 osoby, w tym liczba mieszkańców Orlisk wynosi 232 osoby tj. 1, 69 % ogólnej liczby mieszkańców gminy. Struktura ludności miejscowości Orliska w latach 2000 – 2007 przedstawiała się następująco:

-        2000 – 230,

-        2001 – 242,

-        2002 – 245,

-        2003 – 242,

-        2004 – 234,

-        2005 – 234,

-        2006 – 235,

-        2007 – 234.

W kategorii wiekowej sytuacja mieszkańców przedstawia się następująco:

Przedziały wiekowe	Kobiet (K)	Mężczyzn (M)	Liczba ludności (K+M)	Struktura (w %)
0 – 6	5	9	14	6,03
7 – 15	15	17	32	13,79
16 – 20	5	8	13	5,60
21 – 29	14	15	29	12,50
30 – 49	31	42	73	31,47
50 – 59	10	13	23	9,91
60 i więcej	30	18	48	20,69
Razem	110	122	232	100

 

Jak wynika z powyżej przedstawionych danych miejscowość Orliska zamieszkuje więcej mężczyzn niż kobiet. Najbardziej liczną grupę wiekową stanowią osoby w przedziale wiekowym od 30 do 49 lat, zaś najmniej liczną osoby w wieku od 0 do 6 lat.

 

Rolnictwo

 

W Orliskach występują warunki przyrodnicze w miarę dogodne dla produkcji rolnej. Charakterystycznym dla terenów miejscowości jest:

-         przewaga terenów równinnych,

-         gleby słabej jakości,

-         długi okres wegetacyjny 210-220 dni,

-         stabilna pogoda oraz klimat, który pozwala uprawiać większość roślin uprawnych.

Podstawowym kierunkiem w produkcji roślinnej jest uprawa roślin zbożowych i roślin okopowych. Naturalne walory rolniczej przestrzeni produkcyjnej na terenie wsi pogarsza w dużym stopniu niekorzystna struktura gospodarstw indywidualnych, cechująca się dużym rozdrobnieniem. Właściciele gospodarstw indywidualnych oprócz pracy we własnych gospodarstwach, pracują również w pobliskich zakładach pracy.

 Przemysł

 Na terenie miejscowości Orliska działa 5 podmiotów gospodarczych, w tym 1 w branży usługowej, 4 w handlu.

Na terenie miejscowości usytuowana jest kopalnia piasku i żwiru Kruszgeo S.A., w której zatrudnieni są m.in. mieszkańcy Orlisk.

Przemysł na terenie Orlisk nie jest rozwinięty. Jednakże w pobliskich miejscowościach między innymi w Gorzycach, Tarnobrzegu i Sandomierzu działa wiele firm produkcyjnych, dających zatrudnienie mieszkańcom Orlisk. 

Infrastruktura techniczna

 Układ komunikacyjny miejscowości Orliska opiera się na komunikacji drogowej.

Miejscowość przecinają droga powiatowa i gminne. Sieć dróg przedstawia się następująco:

Droga powiatowa:

-        Nr 1091R, (cała jej długość 3,4 km).

Drogi gminne:

-        Nr 100131R (Orliska – Pogoń); nawierzchnia bitumiczna; długość: 1, 96 km.

-        Nr 100130R (Orliska Wieś); nawierzchnia bitumiczna; długość: 0, 9 km.

Brak jest kanalizacji, gospodarstwa domowe posiadają zbiorniki bezodpływowe. Docelowo problem ten będzie rozwiązany poprzez budowę kanalizacji ciśnieniowej.

 Gospodarka odpadami stałymi

 Odpady komunalne z miejscowości Orliska odbierane są od mieszkańców przez Zakład Gospodarki Komunalnej w Gorzycach. Odbiór odbywa się według harmonogramu raz w miesiącu oraz na zgłoszenia dodatkowe. Odpady przewożone są na wysypisko w Jamnicy bądź na składowisko odpadów w Sandomierzu.

Na terenie miejscowości prowadzona jest selektywna zbiórka odpadów „u źródła” polegająca na tym, że wstępna selekcja odbywa się w miejscu powstawania odpadów,
tj. w gospodarstwach domowych. Mieszkańcy w domach segregują odpady według rodzajów w systemie workowym. Każde gospodarstwo domowe otrzymuje worki foliowe, w których gromadzi surowce wtórne: papier i makulaturę w workach niebieskich, opakowania szklane w workach zielonych, opakowania z tworzyw sztucznych w workach żółtych. Odbiór zebranych surowców odbywa się, bezpośrednio od mieszkańców, raz w miesiącu zgodnie z harmonogramem. 

Zasoby mieszkaniowe 

Miejscowość Orliska ma charakter wiejski. Cechuje się skoncentrowaną zabudową w postaci domów jednorodzinnych z przylegającymi do nich budynkami gospodarczo – rolniczymi. Na terenie miejscowości istnieją wolne tereny przeznaczone pod zabudowę.

 Edukacja, opieka i wychowanie 

Na terenie miejscowości Orliska, oprócz przedszkola, nie ma zlokalizowanych placówek oświatowych. Dzieci objęte obowiązkiem szkolnym, uczęszczają do szkół znajdujących się w Sokolnikach.

Mieszkańcy Orlisk mają możliwość korzystania z placówek zlokalizowanych w miejscowości Gorzyce, do których należą: Centrum Kształcenia Praktycznego, Ośrodek Pomocy Społecznej, Centrum Wsparcia i Rehabilitacji Społecznej, Dom Pomocy im. Świętego Brata Alberta, Środowiskowa świetlica „Promyk”. Celem tych placówek jest realizacja zadań z zakresu nauczania, kształcenia umiejętności, opieki i wychowania.

Bezpieczeństwo  

W zakresie bezpieczeństwa pożarowego na terenie miejscowości Orliska działa Ochotnicza Straż Pożarna.

Bezpieczeństwo publiczne zapewnia Posterunek Policji zlokalizowany na terenie miejscowości Gorzyce. Funkcjonuje on, jako jednostka podlegała Komendzie Miejskiej Policji w Tarnobrzegu. 

Służba zdrowia 

Na terenie miejscowości Orliska nie ma zlokalizowanego zakładu opieki zdrowotnej. Mieszkańcy są objęci podstawową opieką medyczną przez Zakład Opieki Zdrowotnej „ESKULAP”, „DOM-MED” – w Ośrodku Zdrowia w Gorzycach i w Przychodni w Trześni, NZOZ „ADAM I EWA” – w Sokolnikach. W Gorzycach oferowane są świadczenia medyczne w zakresie specjalistycznym. W Sokolnikach działa gabinet dentystyczny dla osób niepełnosprawnych. Na tym terenie gminy pracują również pielęgniarki i położne środowiskowo – rodzinne.  Mieszkańcy mają do dyspozycji również prywatne gabinety lekarskie i stomatologiczne. 

Kultura 

Mieszkańcy Orlisk mogą korzystać z oferty kulturowej Środowiskowego Domu Kultury w Gorzycach oraz Dom Kultury w Sokolnikach, jednostek organizacyjnych powołanych do upowszechniania kultury.

Domy Kultury prowadzą działalność w ramach: dziecięcego zespołu tanecznego, teatrzyku żywego planu, pracowni plastycznej, zajęć wokalnych, zajęć muzycznych, zajęć modelarskich. Instytucja kulturalno – oświatowa działająca w Gorzycach, jaką jest Biblioteka Publiczna również jest udostępniona dla wszystkich mieszkańców gminy Gorzyce.

 

.