GMINA GORZYCE

  Charakterystyka miejscowości Wrzawy

Położenie geograficzne i administracyjne

Miejscowość Wrzawy położona jest w województwie podkarpackim, w powiecie tarnobrzeskim, gmina Gorzyce, tuż u ujścia rzeki San do Wisły.   Sołectwo zajmuje część obszaru dawnej Kotliny Sandomierskiej, zwanego także Puszczą Sandomierską.

Osada posiada naturalne granice:

- na zachodzie rzekę Wisłę,

- na wschodzie San,

- na południu wzniesienie będące szczątkowym fragmentem Gór Pieprzowych, zwane „Plebańską Górą, oraz

- dolny bieg rzeki Łęg z ujściem do Wisły.                    

Ujście Sanu do Wisły w miejscowości Wrzawy

 W całości gmina Gorzyce zajmuje powierzchnię 69,0 km², przy czym sama miejscowość Wrzawy to obszar obejmujący 15,93 km²

Sołectwo liczy sobie 1572 mieszkańców, co stanowi 11,41% ogólnej liczby mieszkańców zamieszkujących gminę.

Historia

Nazwa miejscowości Wrzawy jest jedyną nazwą własną występującą 
na ziemiach polskich. Istnieją różne wersje wyjaśniające pochodzenie nazwy sołectwa. Jedna z nich mówi, że została utworzona od nazwy osobowej „Wrzawa”, druga, że na miejscowość przeniesiona została nazwa wody, która „wrze i kotłuje się tworząc wiry i odmęty”, następną odnosi się do wielości ptactwa wodnego, które czyniło „wrzawę”- i stąd nazwa wsi. Jednakże z analiz wynika na pewno to, iż nazwa miejscowości jest nazwą topograficzną wtórną.

 Wrzawy leżą na terenie równinnym, gdzieniegdzie usiane są niewielkimi wzniesieniami, które zostały ukształtowane dzięki naniesieniu materiału glebowego przez częste wylewy rzek.

By uniknąć klęski powodzi ludzie właśnie na tych wzniesieniach budowali swe chaty. W ten sposób powstały niewielkie zbiorowości zwane przysiółkami.

 Wisła i San przez większość roku nadawały tej równinie urody, natomiast 
w okresach wiosennych roztopów, względnie nadmiernych opadów, napawały trwogą i zmuszały niejednokrotnie do ratowania dobytku, plonów, a nawet życia. W ten sposób w walce z przyrodą i żywiołem kształtowały się na przestrzeni dziejów obyczaje i solidarność społeczna, a na jej podłożu regionalna tradycja i kultura.

Osada wrzawska swym rodowodem sięga okresu średniowiecza, a jej płożenie grodu sandomierskiego. Były to dobra książęce, którymi na skutek rozdawnictwa ziemi, obdarzano wojów w ilości jednej do dwóch ówczesnych wsi. Nadania ziemi na prawie rycerskim zapoczątkował Bolesław Śmiały. Na takim prawie rycerskim osadę Wrzawy (Wreuici) otrzymał zasłużony wobec króla rycerz - komes Stefan Węgier. Zapis ten występuje w dokumencie z 1294 roku. O tym, 
że osada Wrzawy istniała wcześniejsza niż pierwszy o niej zapis źródłowy, świadczą wykazy świętopietrza i dziesięciny papieskiej, z których wynika, iż parafia wrzawska istniała już w 1271 roku. Wrzawy musiały być znaczącą parafią skoro poświęcił jej znaczną uwagę Jan Długosz w Księdze majątków diecezji krakowskiej. Z dzieła tego wynika, iż parafia Wrzawy  posiadała w XV w. kościół parafialny pod wezwaniem św. Wawrzyńca i była własnością Andrzeja z Sienna herbu Dębno. Wieś miała łany kmiece, karczmy, zagrodników oraz folwark.

W roku 1474 z części ziem województwa sandomierskiego utworzono województwo lubelskie. W skład tego nowego województwa weszło również terytorium parafii Wrzeskiej i stan ten przetrwał do końca Rzeczpospolitej Obojga Narodów, czyli do 1772 roku.

W czasach „potopu szwedzkiego” w Gorzycach stanął ze swą armią król szwedzki Karol Gustaw (30 marca 1654 roku). Zajmował kwaterę we dworze gorzyckim, wyczekując posiłków. Został osaczony przez Stefana Czarneckiego miedzy Gorzycami, Trześnią a Wrzawami. Jeszcze w 1656 roku tereny te pustoszone były przez armię siedmiogrodzka pod wodzą księcia Rakoczego, który skierował wojska w stronę Sandomierza, przekraczając San „na Czekaju” pod Wrzawami.

 W czasach saskich położenie mieszkańców okolic Wisły i Sanu znacznie się pogorszyło. Przemarsz wojsk, grabieże , głód i epidemie nękały ludność.

W 1702 roku wojska szwedzkie w bitwie pod Kliszowem (19 lipca) pobiły wojska saskie. August II Sas cofnął się pod Gorzyce, gdzie nakazał gromadzić się pospolitemu ruszeniu województw małopolskich. Zjazd  sandomierski odbył się na polach między Gorzycami (góra Plebańska) a Wrzawami (Wieruszna). Uroczyste nabożeństwo odbyło się w kościele gorzyckim na „Górze Plebańskiej”, a po nim rozpoczęły się burzliwe obrady pospolitego ruszenia województwa małopolskiego. W dziesięć lat później w roku 1712 zawiązało się na tych polach wojsko, związek przeciw Sasom, który był powodem konfederacji tarnogrodzkiej.

  Wiosną 1809 roku miała tu miejsce „bitwa wrzawska”. Wojska polskie liczyły około 7 tysięcy, austriackie około 18 tysięcy ludzi. 12 czerwca 1809 roku około godziny dwunastej w południe od strony Gorzyc z „Góry Plebańskiej” rozległ się grzmot armat i rozpoczęła się bitwa.

Jerzy Skowronek pisał::

W bitwie pod Wrzawami książę Józef Poniatowski dobrze wykorzystał teren i uczestniczył bezpośrednio w walce, mimo to na skutek przewagi wroga doznał porażki i musiał cofnąć się na prawy brzeg Sanu.

Bitwa Wrzawska miała być ostatnią batalia, w której dowodził i brał udział wódz naczelny armii polskiej książę Józef Poniatowski,  kwaterujący już po drugiej stronie Sanu w Pniowie.

Miejsce „bitwy wrzawskiej” upamiętnia obelisk wzniesiony w XIX wieku ku czci poległych żołnierzy księcia Józefa Poniatowskiego. Stoi on na szczycie kopca porośniętego trawą – ufundowany został w 1879 roku przez Kaliksta barona Horocha – ziemianina, właściciela Wrzaw.

Poniżej płasko rzeźbionych symboli Krzyża i Orła otoczonego panopliami (tj.: elementami uzbrojenia i sztandarami) na cokole wyryto z czterech stron okolicznościowe napisy a na nim napis:

 Pamięci

Walecznych rodaków Obrońców swobód Ojczystych

Poległych w Bitwie Na Tych Polach

Stoczonej 13 czerwca 1809 r.

 Za czasów Księstwa Warszawskiego

Pod Dowództwem Księcia Józefa Poniatowskiego

Naczelnego Wodza Wojsk Polskich

Pomnik Ten Na Wieczną Pamiątkę

Obywatel – Obrońcom Żołnierz – Żołnierzom

Kalikst Horach Postawił w 1879 roku

Jak Długo w sercach naszych

krew Onych przodków Płynie

Tak długo tych Walecznych

Pamięć nie zaginie. 

Obok kopca w kierunku wschodnim urządzono cmentarz wojskowy dla Polaków poległych w czasie tej bitwy.

 Po ostatecznej klęsce Napoleona wszelkie nadzieje Polaków, w tym i Wrzawian, na odzyskanie niepodległości nie spełniły się, a postanowienia Kongresu Wiedeńskiego z 1815 r. miały w dalszym ciągu utrwalić panowanie monarchii Habsburgów na tym terenie, mimo wyraźnej sympatii ludności wspierającej działania księcia J. Poniatowskiego.

Zmiany struktury osadniczej terenów puszczańskich wiązały się z rozpadem ustroju feudalnego i odmienną organizacją administracyjną i polityczną w obrębie Galicji. Zanikły funkcje kierownicze dawnych ośrodków administracyjno-gospodarczych dominiów, czy kluczy własności. Powstały nowe ośrodki dyspozycyjne w postaci jednostek administracyjnych działających w odmiennej już sytuacji, w oparciu o postępujące uprzemysłowienie i rozbudowę sieci komunikacyjnej. Przemiany te zapoczątkowały w Galicji przejecie dóbr królewskich na kamerę austriacką, 
a następnie ich podział i sprzedaż. Zaczęły zanikać więzi łączące wieś z dworem. Nastąpił rozpad dawnej struktury agrarnej i osadniczej związanej z przebudowa wsi, zanikiem wspólnot gromadzkich i szybkim tempem rozdrabniania gospodarstw chłopskich.

Nowa organizacja administracyjna i sądownicza z 1854 roku uchyliła władzę dworów, w tym wrzawskiego, a ich funkcję przejął w 1855 roku urząd powiatowy w Tarnobrzegu stając się jednocześnie władzą pierwszej instancji.

Wprowadzony na terenie Galicji od 12 sierpnia 1866 roku przez ustawę austriacką samorząd powiatowy i gminny stał się przełomem w stosunkach wewnętrznych tego zaboru, ponieważ od tej chwili zaczął się okres postępu i rozwoju wsi, również Wrzaw. Gmina Wrzawy była osadą mającą własny samorząd gminny, który podlegał cesarsko-królewskiemu starostwu i cesarsko-królewskiemu sądowi powiatowemu w Tarnobrzegu.

 W 1880 roku Wrzawy zamieszkiwało 1520 osób. Gmina wrzawska terytorialnie obejmowała wszystkie przysiółki wchodzące w skład parafii wrzawskiej: Sadowie, Goczałkowice, Dąbrowę, Kawęczyn, Łapiszów, Pasternik, Zadole i Czekaj.

Na przełomie XIX i XX wieku dzięki społecznej pasji utworzono Kółko Rolnicze, szkołę ludową, straż pożarną oraz czytelnię we Wrzawach.

 Okres przed wybuchem I wojny światowej na terenie Wrzaw jak i w okolicznych wsiach charakteryzował się stopniową poprawą warunków bytowych. Społeczność pod względem wyrobienia obywatelskiego i społecznego zrobiła pewne postępy. Każdy przeciętny gospodarz wiedział, że niepewna sytuacja polityczna, oraz ciągłe zatargi państw zaborczych mogą doprowadzić do katastrofy wojennej. Ta niepewna atmosfera znalazła w końcu rozwiązanie latem 1914 roku. 31 lipca tegoż roku rozlepiano po gminach, w tym i we Wrzawach, ogłoszenia mobilizacyjne. Dzień 1 sierpnia był dniem modlitwy i płaczu, żegnania swoich najbliższych.

Wraz z odwrotem wojsk austriackich zbliżał się front. Wrzawy znalazły się pod silnym obstrzałem artyleryjskim wojsk rosyjskich. Moskale po opanowaniu wsi w pierwszym rzędzie szukali wódki, a następnie udawali się do obór w poszukiwaniu inwentarza na ubój. Ludność oswoiła się z nimi, chociaż przyjmowała wojska rosyjskie z trwogą i lękiem. Okazało się, że stosunek Moskali do mieszkańców był na ogół życzliwy. W dwa tygodnie po wkroczeniu na tutejsze tereny wojska rozpoczęły wycofywanie się, a we Wrzawach ponownie byli Austriacy. Ludność zaskoczona była ukazaniem się na niebie przedmiotów nigdy dotąd niewidzianych. W powietrzu krążyły, w czasie pobytu wojsk austriackich „cepeliny”, kilkakrotnie widziano „aeroplany” i unoszący się nad Dąbrową Wrzawską „worek” – balon na uwięzi służący do obserwacji wojsk rosyjskich.

 W latach dwudziestych okresu międzywojennego mieszkańcy Wrzaw własnymi rękami zbudowali pierwszą strażnicę ogniową zlokalizowaną obok kancelarii gminnej. W 1930 roku z inicjatywy działaczy straży i sympatyków, oraz składek mieszkańców doszło do zakupu budynku murowanego po pożarze młyna w Sadowiu, z przeznaczeniem na budowę Domu Ludowego we Wrzawach. Już rok później powstało „Kółko Amatorskie” założone przez wrzawską nauczycielkę Józefę Warchołową, skupiające osoby starsze i młodzież dorosłą. Celem jego działalności było zdobycie funduszy na zakup wyposażenia sali widowiskowej w nowo budującym się obiekcie użyteczności publicznej. Szczególnego rozgłosu nabrało przygotowana w ramach jego działalności sztuka „Wesele wrzawskie”. Jej scenariusz opracowali nauczycielka Józefa Jarząbówna i ks. Alojzy Sierżęga. Było to bardzo udane widowisko plenerowe, które z czasem zaczęło przynosić dochody. We Wrzawach w latach trzydziestych istniał Związek Strzelecki, Ochotnicza Straż Pożarna, dwie organizacje młodzieży polskiej i Kółko Rolnicze.

W wojnie obronnej 1939 roku wzięli udział również mieszkańcy Wrzaw. Po kampanii wrześniowej większość powróciła do swych rodzin, niektórzy zginęli, inni dostali się do niewoli niemieckiej. Kilku w czasie odwrotu wojsk polskich zetknęło się z drugim najeźdźcą, którym była atakująca od wschodu Armia Czerwona. II wojna światowa i okupacja Polski w latach 1939-1945 to czas udręczenia, nadziei i walki. Naród polski nigdy w swych dziejach nie doznał tak wielkich cierpień i nie przeżył tylu dramatów jak wówczas.

Najsensowniejszym i jedynie godnym stanowiskiem Polaków wobec polityki okupanta był opór, stosowany wszędzie i nieustannie w różnych formach.

Wkroczenie w 1939 roku Niemców do Wrzaw, po wycofaniu się oddziału polskiej kawalerii, zapisane zostało zastrzeleniem przestraszonych i uciekających przed patrolem Wehrmachtu dwóch młodych chłopców – Jana Cieśli i Jana Kuca.

Jedyną akcją zbrojną na terenie gminy była likwidacja szefa posterunku policji niemieckiej we Wrzawach „Alschera” i zniszczenie samego posterunku, mieszczącego się w budynku szkoły podstawowej.

Niemcy opuścili Wrzawy z początkiem sierpnia 1944 roku, cofając się przed ofensywą wojsk radzieckich. Ostatnim aktem niekorzystnym dla miejscowości było spalenie zabytkowego, drewnianego kościoła, wykonanego z modrzewia na początku XIX wieku. W latach pięćdziesiątych we Wrzawach wykonywano prace melioracyjne. Na terenie całej wsi, w olbrzymiej części społecznie, wykopano ręcznie, za pomocą rydli i łopat rowy melioracyjne. Prace przerwano w latach sześćdziesiątych i do dziś nie zrealizowano do końca planów wtedy opracowanych.

Inną ważną dla wsi inwestycją, było wybudowanie z dotacji państwowej w latach 1955-1956 remizy strażackiej, w której oprócz pomieszczeń dla straży pożarnej, zlokalizowano również Klub Prasy i Książki i bibliotekę publiczną. Remiza stała się dla wsi znaczącym ośrodkiem kultury.

Jesienią 1963 roku zaczęto we Wrzawach gromadzić materiały konieczne do elektryfikacji, wykonano plany, a w 1964 roku zaświeciły pierwsze we wsi żarówki.

W latach siedemdziesiątych w tzw. „dekadzie Gierkowskiej” we wsi w miejsce starych chałup wybudowano nowe, okazałe, bardzo często piętrowe domy. Dość dużo inwestowano w budynki gospodarcze – obory i stodoły uznając zapewne, że w pierwszej kolejności należy sobie zapewnić warunki do działalności gospodarczej. Lata powojenne były bardzo pracowite dla mieszkańców Wrzaw. Chętnie angażowali się w organizowanych wtedy czynach społecznych, co daje się zauważyć do dnia dzisiejszego.

W latach siedemdziesiątych z inicjatywy mieszkańców powstał Społeczny Komitet Budowy Dróg. Postawił sobie ambitne zadanie wybudowania dróg dojazdowych, łączących Wrzawy z siecią dróg państwowych. Siłą ludzkich rąk, za pomocą łopat utwardzono drogę w poszczególnych przysiółkach: Goczałkowicach, Dąbrowie, Pasterniku i Kawęczynie. W latach 70-tych drogi te pokryto asfaltem.

W okresie powojennym wieś wzbogaciła się także o wiele placówek handlowych i jak zawsze mieszkańcy Wrzaw mieli spory udział w budowie tych obiektów. Zbudowano też punkt skupu owoców i warzyw oraz punkt skupu mleka. W 1979 roku zakończono budowę domu kultury. Czyn społeczny mieszkańców włożony przy jego budowie szacowano wtedy na około 700 tysięcy złotych. Całkowity koszt budowy wyniósł ponad 4 mln. złotych. Komitet Budowy dysponował kwotą około półtora miliona złotych pochodzącą ze składek i opodatkowania się mieszkańców. Wybudowany wtedy dom kultury funkcjonuje do dziś z dobrym skutkiem.

Popularne w tamtym okresie Koła Gospodyń Wiejskich funkcjonowały również we Wrzawach. Zrzeszały około 200 członkiń.

Podczas gdy kobiety zrzeszały się w Kołach Gospodyń Wiejskich mężczyźni należeli do miejscowej straży pożarnej, która w 1998 roku obchodziła jubileuszową uroczystość 100-rocznicy powstania. Rok 1989-90- samodzielność gminy - założenie gazu, telefonu, sieci wodociągowej

.