Położenie i powierzchnia

 Orliska to wieś położona w północno – wschodniej części województwa podkarpackiego, nad rzeką Łęg. Administracyjnie należy do Gminy Gorzyce w powiecie Tarnobrzeskim. Graniczy od północy z Gorzycami zaś od zachodu z Sokolnikami. Orliska są jedną z 8 miejscowości gminy Gorzyce. Orliska zajmują powierzchnię 432, 32 ha, co stanowi 6, 26% powierzchni całej gminy Gorzyce.

 Rys historyczny

Orliska stanowią samodzielną jednostkę w administracji państwowej dopiero od roku 2005, na podstawie Uchwały Nr XX/160/05 Rady Gminy w Gorzycach dotyczącej zmiany rodzaju miejscowości. Jednak historia tej osady jest ściśle związana z powstaniem wsi Sokolniki, do której Orliska należały i w dokumentach państwowych widniały, jako przysiółek Sokolnik bądź Orliska Sokolnickie. Z tego też powodu brak jest szczegółowych danych dotyczących ilości mieszkańców oraz zajęć codziennych osiadłej tu ludności.

Nazwa miejscowości złożona, topograficzna pochodzi prawdopodobnie od siedliska orłów, gnieżdżących się w tej części Puszczy Sandomierskiej. Nazwa, która pojawia się w XIX wiecznych spisach określana jest, jako Sokolniki z Orliskiem (oraz Pogoniem i Przybyłowem) lub pod hasłem O: Orlisko (w l.poj. lub l.mn.Orliska) – przysiółek Sokolnik.

Badania archeologiczne prowadzone na terenie Orlisk oraz innych miejscowości powiatu tarnobrzeskiego a więc w Sokolnikach, Trześni, Gorzycach, Wrzawach, Zaleszanach, Wielowsi oraz w Tarnobrzegu dokonały odkrycia 9 cmentarzysk, które świadczą o wczesnym osiedlaniu się tu ludności. Proces ten nastąpił już od starszego okresu epoki brązu do wczesnej epoki żelaza. Inne wykopaliska w postaci przedhistorycznej ceramiki znalezione również na obszarze Orlisk pochodzą z okresu tzw. kultury łużyckiej, której późniejsza dalsza ekspansja (pomiędzy rokiem 1200 i 1000 p.n.e.) objęła na wschodzie dolinę Wisły i Wisłoka (grupa tarnobrzeska). Okolica ta była zamieszkała już od bardzo dawna, najpierw przez ludność o kulturze ceramiki sznurkowej (indoeuropejską), potem przez ludność kultury łużyckiej, na której podłożu formowała się kultura słowiańska.

Antoni Kunysz ustalił, że tereny Puszczy Sandomierskiej, w skład której wchodzi lasowiacka wioska Orliska były nieprzerwanie zamieszkałe od epipaleolitu poprzez neolit i epokę brązu. Tereny te zamieszkiwali Prasłowianie, natomiast w czasach historycznych osiedlali się sandomierscy Lędzianie. Intensywne osadnictwo zaczęło się w pierwszych wiekach naszej ery.

Najstarsze dokumenty mówiące o Orliskach to austriackie mapy wojskowe z przełomu XVIII/XIX w. mapy katastralne wykonane w okresie zaborów przez administrację C.K. Austrii w 1849 r.[8] oraz mapy wojskowe C.K. Austrii z 1901 r.

Kolejna informacja zawarta jest w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego. Orliska widnieją tam w dwóch pozycjach, jednak nie jako główna nazwa poddana analizie geograficzno – historycznej, lecz jako osada sąsiadująca z miejscowością Pogoń[9] oraz wsią Sokolniki[10]. Liber Notorum Sokolnik od 1784 r.[11] również nie wyszczególnia mieszkańców należących do Orlisk. Mimo to w znaczących publikacjach takich jak Przewodnik statystyczno topograficzny i skorowidz obejmujący wszystkie miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi i w X.Krakowskim i X.Bukowinie(…) z 1872 r. czy też w Najnowszym skorowidzu wszystkich miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi, Wielkim Księstwie Krakowskim i Księstwie Bukowińskim (…) 1897 oraz w Schematyzmach Diecezji Przemyskiej ob. łac. od 1917 r. widnieje nazwa interesującej nas miejscowości. Chociaż tak jak poprzednio ujęta jest w formie przysiółka, świadczy to jednak o stałej odrębności tej grupy osadniczej, mimo braku suwerenności administracyjnej. Dopiero po I wojnie światowej, gdy powstały dokładne spisy wszystkich miejscowości należących do II Rzeczypospolitej Orliska doczekały się w tej publikacji swego, niezależnego miejsca. Był to rok 1933[12].

Według przekazów ustnych pierwsze osady, na terenach zwanych Orliskiem lub Orliskami mogły powstać około 250 lat temu (relacja ustna Józef Grębowiec – sołtys Orlisk – pierwszymi osadnikami tego przysiółka była prawdopodobnie rodzina Kalinowskich (lub Tworków), wskazywałby na to nr domu:, 2 – pod którym zamieszkali; nr 1 znajdował się w Sokolnikach).

Po pierwszym rozbiorze Polski dobra królewskie w Puszczy Sandomierskiej, w skład których wchodziła osada Orliska przeszły na własność austriackiego skarbu, tzw. fiskusa albo kamery.

W 1786 r. tutejsza ludność doświadczyła głodu, w dużej mierze spowodowanego ogromnym wylewem Wisły i Sanu; zalane zostały nie tylko nadbrzeżne wsie leżące nad tymi rzekami, ale także sąsiadujące z Trześniówką i Łęgiem aż po Stale, Żupawę i Sokolniki z przysiółkiem w Orliskach. Kolejna wielka powódź nawiedziła te okolice w roku 1813.

W roku 1835 rząd austriacki zdecydował się na ostateczną sprzedaż dóbr kameralnych; wioski: Sokolniki z przysiółkiem Orliska, Jamnica, Grębów, Wydrza z Jeziórkiem i Nadbrzezie kupił Jan Roch – Dolański. 1870 r. mieszkańcy Orlisk należeli do Starostwa Powiatowego w Tarnobrzegu, tam też znajdował się urząd podatkowy i rada powiatowa gdzie mogli załatwiać sprawy związane z administracja świecką. Na rozprawy sądowe należało skierować się do Rozwadowa. Tu można było także załatwić sprawy związane z notariuszem oraz dokonać niezbędnych zakupów. Najbliższa poczta znajdowała się dopiero w Dzikowie, zaś najbliższy dworzec kolejowy w Nadbrzeziu zbudowany w późniejszym terminie przez władze austriackie, był ostatnią stacją na terenie Galicji (Dębica – Tarnobrzeg – Nadbrzezie). Tutaj pociąg kończył bieg – dalej rozciągało się już imperium carskie. Z tej stacji korzystała także ludność Orlisk.

Właścicielem dóbr tabularnych na przestrzeni lat byli: od 1835 r. Jan Roch Dolański, Feliks Dolański, następnie Wanda Dolańska, Henryk Dolański oraz ostatni spadkobierca Seweryn Dolański (do 1944 r.).

Okres I wojny światowej

Wielki konflikt światowy, rozpoczęty 1 sierpnia 1914 roku, szybko objął interesujące nas tereny, a to ze względu na położenie geograficzne oraz podporządkowanie administracyjne państw zaborczych. Ziemie północno – zachodniej Galicji, w tym powiat tarnobrzeski (w skład, którego wchodziła miejscowość Orliska) graniczyły z wrogą Austro – Węgrom Rosją. Granica między zaborem rosyjskim a austro – węgierskim przebiegała wzdłuż rzeki Wisły. Toczyły się tu walki pozycyjne (głównie o mosty na rzekach) powodujące ogromne zniszczenia. Mieszkańcy, którzy wiedli spokojny żywot zostali szybko wplątani w konflikt, stając się jego ofiarami.

28 sierpnia ogłoszono powszechną mobilizację. Objęła ona wszystkich mężczyzn od 18 do 42 roku życia. Każdy wojskowy, przebywający na urlopie czy też rezerwista, dostał nakaz stawienia się w przeciągu 24 godzin w swoim regimencie. Już w nocy 28 sierpnia, poprzez specjalnych wysłanników, starostwo tarnobrzeskie rozesłało rozkaz do wszystkich gmin w powiecie. Dalsza powinność należała do wójtów i sołtysów poszczególnych miejscowości.

Mieszkańcy Orlisk, a więc Galicji służyli w armii austriackiej, która w swym zróżnicowaniu etnicznym, odzwierciedlała wielonarodowy charakter państwa. Szeregi jej zasilał między innymi Ludwik Wnuk (relacja ustna Ludwik Turbiarz).

Przez tutejsze przysiółki, wioski i miasteczka dziewięciokrotnie przesuwały się walczące wojska, dokonując zupełnego zniszczenia. Kilkakrotnie przemaszerowały wielkie armie wojenne: Cesarstwa Austro – Węgierskiego i cara rosyjskiego. Pierwsze kolumny wojsk austriackich pojawiły się już w sierpniu 1914 r. kierowane na główną linię frontu w okolice Lublina. Po upływie miesiąca wycofywały się. (Powróciły dopiero w czerwcu 1915 r.). W ślad za nimi podążała armia Mikołaja II Romanowa. Jak wynika z materiałów źródłowych, tereny parafii trześniowskiej były dwukrotnie zajmowane przez Rosjan. Po raz pierwszy wkroczyli tu 15 września 1914r. i przebywali 21 dni do 6 października. Następny raz przybyli już 4 listopada tegoż roku i pozostali aż do 22 czerwca 1915r. W czasie, gdy wycofywali się Rosjanie, na ich miejsce wchodziły oddziały przeciwników, a więc Austriacy bądź wojska im sprzymierzone: Niemcy, Węgrzy lub Czesi. Najwięcej szkody i spustoszenia dokonywały walki pozycyjne, których w tych rejonach nie brakowało. Podczas takich walk cierpieli nie tylko ludzie, wielkiemu zniszczeniu ulegały także obszary leśne oraz gospodarstwa położone w pobliżu.

Na przełomie 1914 – 1915 r. podczas stacjonowania rosyjskich oddziałów tzw. „Robotników pod dowództwem zwodnych” dokonano pewnych modernizacji związanych z przygotowaniem tego obszaru do działań bojowych a więc umacniano teren, budowano nowe drogi, mosty, niezbędne do swobodnego przemieszczania się wojska. Z ich inicjatywy i przy pomocy miejscowej ludności, powstało cztery mosty na Łęgu, w tym dwa w Gorzycach, jeden na Przybyłowie i jeden na terenie Kępia Zaleszańskiego. Materiał budowlany pochodził z lasu w Sokolnikach i Orliskach. Następne cztery mosty wybudowano na rzece Wiśle: drogowy w Dąbrowie Wrzawskiej, kolejowy w Zalesiu Gorzyckim. Kolejne trzy powstały na Sanie. Wykonano także liczne remonty dróg lokalnych.

Pomimo tego, że linia frontu ustaliła się w znacznej odległości od interesujących nas terenów, Rosjanie intensywnie przygotowywali się do obrony.

W okolicznych lasach oraz wzdłuż rzek: Sanu, Łęgu i Trześniówki kopali rowy strzelnicze i wały ochronne. Ponieważ był to ogrom pracy, zatrudniali mieszkańców pobliskich terenów, a za wykonaną pracę płacili im odpowiednią gażę. Biorąc pod uwagę ciężkie, wojenne czasy, chętnie korzystano z tej propozycji.

Mimo dorywczych prac, ludność cierpiała na niedostatek żywności i odzieży.

W sklepach brakowało zaopatrzenia. Polacy jednak radzili sobie w tej ciężkiej sytuacji. Szczególnie dobrze prosperował handel wymienny z żołnierzami rosyjskimi. Kradli oni ze swoich magazynów: mąkę, kaszę, konserwy i sprzedawali je po dość niskich cenach. Produkty te uzupełniały tylko chwilowe niedobory, zaś perspektywa nie była zadowalająca. Zbliżał się okres zimowy, bardzo trudny dla rolnika, któremu zapasy zboża i kartofli zniszczono lub zarekwirowano. Dodatkowo szerzyły się choroby zakaźnie, powstałe z niedoboru środków higienicznych i pozostawionej na szlaku wojennym padliny. Rozkładające się szczątki koni leżały w przydrożnych rowach i na polach, stając się źródłem fetoru i bakterii. Artykuły żywnościowe stały się trudno dostępne, a ceny ich uległy znacznemu zwiększeniu i tak: ½ kg nafty kosztował 45 kopiejek, 1 kg cukru 1 rubel, zaś mąka była deficytowym towarem. Inwentarz żywy i martwy z gospodarstwa plebańskiego wojsko zabrało za kwotę 1363 koron.

Po przejściu frontu w 1915 r. sytuacja się ustabilizowała i do zakończenia działań wojennych, na terenie parafii i okolic panował względny spokój. Określenie to jest adekwatne jedynie do działań militarnych, bo ich skutki odczuwano na bieżąco.

Brak żywności oraz pogarszające się warunki materialne powodowały zubożenie społeczeństwa. Akcja rabunkowa zaborcy pustoszyła jego spichlerze. Zanotowano wysoką umieralność, której przyczyną była śmierć głodowa. Na taką śmierć, szczególnie narażone były dzieci: osierocone wskutek działań wojennych, bezdomne, z rodzin ubogich i wielodzietnych.

 Degradacji uległy także obyczaje moralne. Wobec braku odpowiednich czynników prawnych szerzyła się samowola, bezkarność i złodziejstwo. Obojętność na nędzę bliźniego, postrzegano, jako normalność. Nastąpiło rozluźnienie obyczajów, graniczące z chuligaństwem. Brak szacunku do drugiego człowieka, powodował kłótnie i bójki, w których zwyciężał nie rozsądek, ale siła. Dlatego też ks. Dominik Zarytkiewicz proboszcz parafii trześniowskiej, do którego kościoła uczęszczali mieszkańcy Orlisk głosił płomienne kazania, ubolewając nad toczącymi się wydarzeniami: Widać teraz dopiero jak ta wiara katolicka nie wsiąkła w duszę ludzką, ale pokostem jest tylko, bo czyż poganie co innego i gorszego czynią?”.

Okres międzywojenny

Rok 1918 to data zakończenia I wojny światowej, natomiast 11 listopada 1918 roku jest datą szczególną dla Polaków. Od tego, bowiem momentu zaczyna odradzać się Polska Niepodległa, co oznacza polski rząd, polską administrację, gospodarkę i przemysł; możliwość swobodnego propagowania narodowej kultury i nauki w języku ojczystym.

Według nowego podziału administracji państwowej Orliska zostały włączone do Gminy Sokolniki, w powiecie Tarnobrzeskim i województwie lwowskim. Osada liczyła wówczas ok. 40 gospodarstw. Od najbliższej stacji kolejowej w Sandomierzu mieszkańców dzieliła odległość 8 km, zaś od najbliższego punktu komunikacji autobusowej, który był również w tym mieście, 10 km. Sąd grodzki znajdował się w Tarnobrzegu, natomiast okręgowy w Rzeszowie

Pierwsze lata powojenne były trudne i niespokojne, co jest ogólnie charakterystycznym zjawiskiem dla kształtowania się nowego rządu i systemu władzy w każdym niemalże państwie. W naszym kraju dodatkowy problem stanowiły nabrzmiałe konflikty klasowe i polityczne rozbieżności. Mimo, że przedstawiciele każdej grupy społecznej walczyli o niepodległość ojczyzny, a ci najbiedniejsi zasilali szeregi armii i masowo w nich ginęli, jednak to oni właśnie pozostali najbardziej pokrzywdzoną warstwą społeczną. Na krótki okres do głosu doszła Republika Tarnobrzeska z przedstawicielami ludu Tomaszem Dąbalem z Sobowa oraz ks. Eugeniuszem Okoniem z Radomyśla walczącymi o prawa chłopa wiejskiego. W Polsce w dalszym ciągu istniała gospodarka dworska, zaś wielcy posiadacze ziemscy, pomnażali swój majątek, wykorzystując w nadmierny sposób siłę najemną. Zmianie nie uległ także sposób ich traktowania: zawsze odgórny i przedmiotowy: „… parobek w kurtce, bez czapki, rozmawiający na deszczu z moim bratem Januszem, który był w palcie i pod parasolem” – taki obraz z dzieciństwa zapamiętał Witold Gombrowicz znany polski pisarz, szlachcic ziemi sandomierskiej. Pogorszyły się warunki socjalne. Znacznie wzrosły ceny na artykuły pierwszej potrzeby.

Ludność wsi Orliska to przede wszystkim chłopi małorolni, zatrudniani przy pracach polowych i leśnych na gruntach właściciela ziemskiego Seweryna Dolańskiego. Kobiety pracowały, jako służące w zamku dzikowskim oraz w pałacu grębowskim. Nadmiar rąk do pracy w rolnictwie oraz przeludnienie wsi zmuszało jej mieszkańców do poszukiwania innych źródeł utrzymania. Dlatego też możliwości poprawy bytu szukał we Francji między innymi Józef Turbiarz (relacja ustna Zofia Łysiak – Trześń). Sytuację wsi południowo – wschodniej, w okresie międzywojennym dobitnie opisuje właśnie mieszkaniec Orlisk Jan Kasak w książce pt. „Ojce i synowie”:

„Nasz ojciec miał zaledwie trzy morgi ziemi, a wtedy trzy morgi ziemi dla siedmioosobowej rodziny to akurat tyle, co kromka chleba na dzień (…) dla jednej osoby.(…) z tej kromki chleba ojciec musiał urywać kąski na łachy, na buty, na podatek… o lekarzu nie mówię, gdyż tutaj nikt go nie znał (…) w naszym domu była tylko jedna, normalna para butów – ojciec je miał. Nikt z nas nie znał innego okrycia niż zgrzebne łachy. Owszem, był dwór, ale na jedno miejsce pracy we dworze przypadało dwudziestu, trzydziestu takich jak ja…. Jedyne zatem ludzkie wyjście z takiej sytuacji – to śmierć, albo wyjazd w świat”.

Gdy pojawiła się możliwość zakupu ziemi, w związku z uchwalonymi przez rząd polski w 1920 i 1926 r. reformami rolnymi, niektórzy mieszkańcy również wyemigrowali za granicę, aby za zarobione pieniądze nabyć kawałek gruntu.

Z części rozparcelowanego majątku własności S. Dolańskiego skorzystali między innymi: Jan Czerwonka, Ignacy Grębowiec, Piotr Pikus, Tomasz Robak i Wojciech Tworek. Zakupili oni pola uprawne oraz łąki znajdujące się w pobliżu ich posesji.

II Wojna Światowa

Już w sierpniu 1939 r. sytuacja polityczna II Rzeczypospolitej stawała się napięta i niestabilna. Tę niepewną atmosferę odczuwali wszyscy Polacy. Sprawa została wyjaśniona, gdy rząd w Warszawie ogłosił powszechną mobilizację. W pierwszej kolejności wyrywkową, następnie powołano wszystkich mężczyzn do 40 roku życia. Z Orlisk zwerbowano między innymi Władysława Jarosza, Jana Wnuka i Rudolfa Turka. Brali oni udział w Kampanii Wrześniowej. W. Jarosz i J. Wnuk szczęśliwie powrócili do domu, natomiast R. Turek poległ w czasie bitwy (relacja ustna Ludwik Turbiarz zam. Trześń – 4.XII.2008 r.).

Wybuch II wojny światowej przerwał normalną egzystencję ludzi w całej Polsce. Do powiatu tarnobrzeskiego wieści docierały z opóźnieniem, co spowodowane było brakiem dostępu do środków masowego przekazu, głównie zaś odbiorników radiowych. Niemniej jednak te tragiczne wydarzenia nie ominęły żadnej, nawet najmniejszej miejscowości, między innymi także i Orlisk. Ze względu na usytuowanie geograficzne (duża odległość od aglomeracji miejskich, wokół roztaczające się lasy) wioska stanowiła dobry punkt kontaktowy dla ruchu oporu, ale równocześnie narażona była na działalność różnych ugrupowań niekoniecznie partyzanckich. Podczas okupacji niemieckiej trwającej od 14 września 1939 r. do 5 sierpnia 1944 r. Orliska należały do Generalnej Guberni. Jak większość miejscowości w widłach Wisły i Sanu podlegały pod jurysdykcję komendanta posterunku żandarmerii, który mieścił się w Trześni a następnie we Wrzawach. Przez pewien czas w 1943 r. funkcję tę sprawował volksdeutsch Alfred Olszewski pseudonim Alscher, znany z brutalnego charakteru i bezwzględnego postępowania wobec Żydów oraz Polaków. Szczególnie karał tych, którzy nie podporządkowali się rozporządzeniom okupanta.

Z udziałem Alschera w Orliskach miały miejsce dwa dramatyczne wydarzenia, z których jedno skończyło się śmiercią młodej osoby.

Inne bolesne wydarzenie miało miejsce z udziałem ugrupowań partyzanckich AK, BCH działających na tych terenach. Głównym ich celem była likwidacja posterunku we Wrzawach i zamach na volksdeutscha Alschera. Akcja została wykonana z powodzeniem, zaś żandarmeria niemiecka nie ustawała w represjach okolicznej ludności. W śmiertelnej pułapce, zorganizowanej przez gestapo, ginie cztery osoby.

Jedną z form eksterminacyjnej polityki okupanta hitlerowskiego wobec Polaków w czasie II wojny światowej, był wywóz ludności polskiej na roboty przymusowe do III Rzeszy. Niemiecki aparat ucisku działał już z całą dokładnością również na interesujących nas terenach. Z Orlisk do przymusowych prac został zabrany Stanisław Pikus wraz z Radzimowskim z Sokolnik. Jednak nie dotarli do Niemiec, ponieważ zdołali uciec transportu, podczas postoju w Krakowie.

Orliska zostały wyzwolone spod okupacji niemieckiej w nocy z 5 na 6 sierpnia 1944 r. przez I Front Ukraińskiński. Wojska Armii Czerwonej stacjonowały tu do ofensywy styczniowej 1945 r.[23]

 Okres powojenny

Po zakończeniu działań wojennych mieszkańcy przystąpili do odbudowy zniszczonych gospodarstw. Dzieci i młodzież rozpoczęły naukę, która wskutek reformy szkolnictwa dawała wszystkim równe szanse na edukację. Najmłodsi korzystali z wykładów pedagogów Szkoły Podstawowej w Sokolnikach (do 1959 r.), starsi wybierali szkoły o profilu zawodowym i technicznym głównie w Stalowej Woli i Rozwadowie. W latach późniejszych (od 1964 r.), gdy powstawała szkoła średnia w Gorzycach, większość młodzieży kieruje się właśnie do tej placówki. Spośród studentów, którzy ukończyli wyższe uczelnie osiągając sukces zawodowy, na uwagę zasługują dwa nazwiska: Zygmunt Wnuk – ukończył wyższą szkołę oficerską oraz wspomniany wcześniej Jan Kasak (1932 – 1994) pisarz i publicysta, absolwent Wydziału Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego, autor książki pt: „Ojce i synowie” wydanej przez Państwowy Instytut Wydawniczy w 1979 r.

Starsi mieszkańcy wioski szukali zatrudnienia w Hucie Stalowa Wola, Wytwórni Sprzętu Komunikacyjnego w Gorzycach, dojeżdżali także do Huty Szkła Okiennego w Sandomierzu oraz do „ Siarkopolu” w Machowie.

Ważnym wydarzeniem w działalności lokalnej osady było powołanie do życia w 1952 r. sekcji Ochotniczej Straży Pożarnej. Powstała ona z inicjatywy Ludwika Turbiarza, Franciszka Jakubika, Franciszka Czerwonki oraz Bronisława Wnuka. Początkowe wyposażenie stanowił sprzęt ręczny, który znajdował się w stodole jednego z gospodarzy. W chwili obecnej jednostka OSP Orliska posiada nowoczesny wóz strażacki oraz duży i przestronny budynek, przystosowany do tego typu działalności. Pod koniec lat sześćdziesiątych została także zmodernizowana droga łącząca Sokolniki z Orliskami. Dotychczasowa nawierzchnia została utwardzona.

W 1966 r. powstało sołectwo, zaś pierwszym oficjalnym sołtysem ( do tej pory była to funkcja „podsołtysa” uzależniona od Sokolnik) został wybrany Franciszek Jakubik. Po F. Jakubiku posadę gospodarza w administracji Orlisk objął Józef Grębowiec. Sołtys Grębowiec sprawuje ten urząd do chwili obecnej – 30 lat.

Kolejnym ważnym wydarzeniem było rozpoczęcie melioracji gruntów w 1970 r., których scalenie nastąpiło w latach 1971/72. Pod koniec lat siedemdziesiątych dokonano kolejnego remontu drogi na odcinku Sokolniki Orliska. Tym razem nawierzchnia została pokryta masą bitumiczną.

Pamiętnym wydarzeniem ostatnich lat była powódź – 29 lipca 2001 r. o godz. 2.10 w Zalesiu Gorzycki, na skutek przesiąknięcia doszło do przerwania wału rzeki Wisły. Powstała wyrwa na długości około 60 metrów, przez którą wdarły się masy wody zalewając Zalesie, Trześń, Sokolniki i Orliska (tu woda dotarła ok. 12 godzin później).

Najważniejszym jednak wydarzeniem historycznym Orlisk jest Uchwała Rady Gminy w Gorzycach z dnia 9 lutego 2005 r. w sprawie zmiany rodzaju miejscowości, czyli decyzja o samodzielności terytorialnej a co za tym idzie i zmiany nazewnictwa z „przysiółka” na „wieś”. W uzasadnieniu podano, że „ jest to duży przysiółek, oddalony od wsi Sokolniki ok. 3 km i stanowi samodzielną jednostkę osadniczą. Od lat 70-tych stanowi jednostkę pomocniczą Gminy – sołectwo oraz posiada odrębną numerację nieruchomości. Od tego czasu w dowodach osobistych oraz w Urzędzie Stanu Cywilnego dokonywane są wpisy z nazwą „Orliska”.

W tym celu w jednostce macierzystej w Sokolnikach odbyły się dwa zebrania ogółu ludności, na których podjęto uchwałę w sprawie wyodrębnienia Orlisk ze wsi Sokolniki. Sprawa została skierowana do Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w Warszawie i zaakceptowana 27 grudnia 2005 r.

Rozporządzenie Ministra weszło w życie dnia 1 stycznia 2006 r.

Edukacja

Pierwsza szkoła powszechna w Orliskach została wybudowana w okresie międzywojennym po 1924 r., chociaż proces edukacyjny tutejszego młodego pokolenia rozpoczął się jeszcze przed pierwszą wojną światową. Było to nauczanie na zasadzie szkół ludowych trwające jedynie w porze jesienno – zimowej. W role pedagogów wcielali się dowolni mieszkańcy osady, posiadający umiejętność czytania i pisania. Przez pewien okres dojeżdżał z Furman nauczyciel Franciszek Gorczyca.

Nowo powstały obiekt dla celów edukacyjnych był budynkiem drewnianym, z jedną sala lekcyjną, mieszkaniem dla nauczyciela (3 pomieszczenia) oraz zapleczem gospodarczym, studnią i ogrodem. Całość powierzchni liczyła 0, 5 h. Szkoła posiadała także grunt uprawny w ilości 1 ha. Pierwszą nauczycielką była Stefania Wiślicka z domu Gamoń, mieszkanka Trześni. Pracowała w latach 1922 – 1934. W latach następnych dzieci uczęszczały do szkoły w Sokolnikach oddalonej o ok. 4 km od miejsca zamieszkania. Stan taki trwał do 1959 r., kiedy to powstała kolejna miejscowa placówka edukacyjna – 4-klasowa filia Szkoły Podstawowej w Sokolnikach. Mieściła się w prywatnym budynku własności Wiktorii Kułaga. W budynku tym, do czasu podjęcia decyzji o budowie kościoła, sprawowane były msze święte oraz odbywały się lekcje religii, które wcześniej odbywały się w prywatnych domach innych mieszkańców. Nauczyciele, którzy w niej prowadzili zajęcia lekcyjne to:

-        w roku szkolnym 1959/1961 – Krystyna Kotwica;

-        1962/1963 – Krystyna Woźniczko;

-        1963 do początku roku 1990 r. Karol Molisak;

-        po przejściu na emeryturę jego posadę przejęła żona Maria Molisak;

-        do roku 1999 uczyły także dojeżdżające z Sokolnik nauczycielki Teresa Bożek i Małgorzata Duma.

W 1965 r. filia szkoły w Orliskach uzyskała statut samodzielnej Szkoły Podstawowej, 4-klasowej, a kierownikiem jej został wcześniej zatrudniony Karol Molisak. Po podniesieniu filii do rangi samodzielnej szkoły, odbywały się tu kursy dokształcające dla dorosłych w zakresie klas V-VI, oraz VII. Brali w nich udział starsi mieszkańcy Orlisk nie posiadający pełnego wykształcenia podstawowego oraz ludność z okolicznych wsi takich jak: Sokolniki, Gorzyce, Wrzawy, Motycze Poduchowne, Motycze Szlacheckie, Skowierzyn a także Nadbrzezie. Szkoła prowadziła również naukę przysposobienia rolniczego, która trwała 3 lata i kończyła się egzaminem końcowym w Tarnobrzegu. Tę formę edukacji ukończyło 20 osób.

Świetność placówki szkolnej zakończyła reforma Ministra Edukacji Narodowej w 1999 r. kiedy to szkoła została zlikwidowana i przekształcona w przedszkole, które prowadzi Małgorzata Dąbek z Gorzyc.

Religia

Mieszkańcy Orlisk to wyznawcy religii chrześcijańskiej, obrządku rzymsko – łacińskiego. Według podziału administracji kościelnej od początku istnienia osady należeli i należą do Parafii Trześń. Odległość do kościoła wynosiła ok. 5, 5 km, co w porze zimowej stanowiło duże utrudnienie dla wiernych. Stad też (po wielu latach zmagania się z niedogodnościami i pokonywania długiej drogi) powstał pomysł, aby wybudować kaplicę. W 1990 r. został powołany komitet do spraw organizacyjnych związanych z planowaną świątynią w składzie:

-        ks. Władysław Brzuszek – proboszcz Parafii Trześń,

-        Józef Grębowiec – (sołtys wsi) przewodniczący komitetu,

-        oraz członkowie – mieszkańcy w składzie: Franciszek Chmiel, Helena Czerpak, Jan Dabek, Anna Stachura i Bolesław Szewc.

Budowa obiektu sakralnego trwała dwa lata od maja 1991 r. do czerwca 1993 r. Uroczyste poświęcenie kaplicy odbyło się dnia 11 czerwca 1993 r. pod wezwaniem św. Brata Alberta Chmielowskiego. Konsekracji dokonał bp Diecezji Sandomierskiej Wacław Świeżawski. W 2007 r. została przebudowana wieża kościelna, na której umieszczono dzwon - „Albert”.

Przyroda

Orliska podobnie jak i całe województwo podkarpackie ma stosunkowo dobrze zachowane środowisko przyrodnicze. Tereny wsi oraz lasy rozciągające się wokół tej miejscowości (mieszane z dominacją sosny, brzozy i leszczyny) stanowią ponownie enklawę dzikiej zwierzyny. Wg opinii tutejszych środowisk ekologicznych[32] w promieniu 20 km gniazduje tu bielik (Haliaeetus albicilla) - gatunek dużego ptaka drapieżnego z rodziny jastrzębiowatych. W Polsce nieliczny ptak lęgowy, spotykany głównie na wschodzie i północy kraju (600-700 par). Występują także sokoły w postaci pustułek (Falco tinnunculus).

W Dolinie Łęgu można spotkać Aquila pomarina, czyli orlika krzykliwego, który jest jednym z polskich gatunków orłów. Poza tym możemy obserwować czarne bociany, siwą i białą czaplę, bażanty, kuropatwy. Okazuje się, że ptaki odgrywały bardzo ważną rolę w historii kultury tych terenów, bowiem w nazwie zarówno Orlisk jak i sąsiednich Sokolnik możemy znaleźć genezę ornitologiczną.

W lasach spotykamy sarny, jelenie, dziki, lisy, zaś na polach zające. Obecnie największym zwierzęciem okolicy jest przechodni łoś (Alces alces). Runo leśne jest bogate w grzyby i jagody.

Spośród ryb na uwagę zasługuje różanka (Rhodeus sericeus).

Opr. Lucyna Łysiak-Kosowska

BIBLIOGRAFIA

Archiwa

Archiwum Państwowe w Przemyślu

Archiwum Parafii Trześń

Archiwum Urzędu Gminy w Gorzycach

Starostwo Powiatowe- Wydział Geodezji

Rękopisy i maszynopisy

Józef Grębowiec – rkp.

Bolesław Folarz, Pamiętniki.- Czekaj Pniowski

Andrzej Kalist – rkp.

Kronika Parafii Trześń

Uchwała Nr XXVI/160/05 Rady Gminy w Gorzycach z dnia 9 lutego 2005 r. w sprawie wystąpienia z wnioskiem do Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji dotyczącego zmiany rodzaju miejscowości.

Relacje ustne

Józef Grębowiec - Orliska

ks. Marian Kondysar - Trześń

Zofia Łysiak - Trześń

Karol Molisak - Orliska

Maria Pikus - Orliska

Kazimierz Rutyna – Sokolniki

Sebastian Sobowiec – Gorzyce

Maria Wójcik - UG Gorzyce

Ludwik Turbiarz - Trześń (4.XII.2008 r.)

Publikacje

Jan Bigo, Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi, Wielkim Księstwie Krakowskim i Księstwie Bukowińskim (…).- Lwów: 1897

Stanisław Bąk, Dzieje i perspektywa badań w zakresie nauk humanistycznych na obszarze Puszczy Sandomierskiej [w:] Puszcza Sandomierska wczoraj i dziś [pod red.] Józefa Półćwiartka.- Rzeszów: 1980

Jan Kasak, Ojce i synowie.- Warszawa 1979

Antoni Kunysz, Wczesnośredniowieczne osadnictwo w widłach Wisły i Sanu (VI-XIII w.) [w:] Puszcza Sandomierska wczoraj i dziś [pod red.] Józefa Półćwiartka.- Rzeszów:1980

Lucyna Łysiak-Kosowska, Parafia Trześń i okolice podczas wojen światowych, - Gorzyce: 2007

Marta Michałowicz-Kubal, Grzegorz Kubal, Miejscowości Gminy Gorzyce na przestrzeni wieków.-  Krosno:1998

Anna Pawelec, Przemiany osadnicze nad dolnym Sanem od starszego okresu epoki brązu do wczesnej epoki żelaza [w:] Archeologia Kotliny Sandomierskiej, Nr 4, Stalowa Wola: 2005

Waldemar Prarat, Klęski elementarne w widłach Wisły i Sanu od XVII do I połowy XX w., Wrzawy: 2006

Waldemar Prarat, Słownik biograficzny nauczycieli szkół powszechnych Gminy Gorzyce do pierwszej połowy XX wieku, Wrzawy: 2007

Konrad Oksza Orzechowski, Przewodnik statystyczno topograficzny i skorowidz obejmujący wszystkie miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi i w X. Krakowskim i X. Bukowinie według najświeższych wskazówek.- Kraków: 1872

Schematismus universi venerabilis cleri saecularis et regularis Dioecesis Rit.lat. Premislaiensis, pro anno domini 1914, 1917

Spis nauczycieli szkół powszechnych i państwowych seminariów nauczycielskich oraz spis szkół w Okręgu Szkolnym Lwowskim, opr. Seweryn Fechner, Lwów: 1924

Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej z oznaczeniem terytorialnie im właściwych władz i urzędów oraz urządzeń komunikacyjnych, [pod red.] Tadeusza Bystrzyckiego.- Przemyśl: 1933 (?)

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich [pod red.] Bronisława Chlebowskiego, Władysława Walewskiego i Filipa Sullimierskiego, T.VIII, Warszawa: 1887

Józef Rawski, Wojciech Rawski Miechocin kolebka Tarnobrzega, Tarnobrzeg 1994

Józef Szymański, Nauki pomocnicze historii.- Warszawa 2001

Czasopisma:

Lucyna Łysiak-Kosowska, Z Pamietnika księdza Zarytkiewicza//Dzikovia.-2005, nr 24

Arkadiusz Michał Stasiak, Sandomierskie i Polska w filozofii Witolda Gombrowicza// Zeszyty Sandomierskie.- nr 19, 2004 

Ludność 

Wg stanu na dzień 16 października 2008 r. gminę Gorzyce zamieszkuje 13753 osoby, w tym liczba mieszkańców Orlisk wynosi 232 osoby tj. 1, 69 % ogólnej liczby mieszkańców gminy. Struktura ludności miejscowości Orliska w latach 2000 – 2007 przedstawiała się następująco:

-        2000 – 230,

-        2001 – 242,

-        2002 – 245,

-        2003 – 242,

-        2004 – 234,

-        2005 – 234,

-        2006 – 235,

-        2007 – 234.

W kategorii wiekowej sytuacja mieszkańców przedstawia się następująco:

Przedziały wiekowe	Kobiet (K)	Mężczyzn (M)	Liczba ludności (K+M)	Struktura (w %)
0 – 6	5	9	14	6,03
7 – 15	15	17	32	13,79
16 – 20	5	8	13	5,60
21 – 29	14	15	29	12,50
30 – 49	31	42	73	31,47
50 – 59	10	13	23	9,91
60 i więcej	30	18	48	20,69
Razem	110	122	232	100

 

Jak wynika z powyżej przedstawionych danych miejscowość Orliska zamieszkuje więcej mężczyzn niż kobiet. Najbardziej liczną grupę wiekową stanowią osoby w przedziale wiekowym od 30 do 49 lat, zaś najmniej liczną osoby w wieku od 0 do 6 lat.

 

Rolnictwo

 

W Orliskach występują warunki przyrodnicze w miarę dogodne dla produkcji rolnej. Charakterystycznym dla terenów miejscowości jest:

-         przewaga terenów równinnych,

-         gleby słabej jakości,

-         długi okres wegetacyjny 210-220 dni,

-         stabilna pogoda oraz klimat, który pozwala uprawiać większość roślin uprawnych.

Podstawowym kierunkiem w produkcji roślinnej jest uprawa roślin zbożowych i roślin okopowych. Naturalne walory rolniczej przestrzeni produkcyjnej na terenie wsi pogarsza w dużym stopniu niekorzystna struktura gospodarstw indywidualnych, cechująca się dużym rozdrobnieniem. Właściciele gospodarstw indywidualnych oprócz pracy we własnych gospodarstwach, pracują również w pobliskich zakładach pracy.

 Przemysł

 Na terenie miejscowości Orliska działa 5 podmiotów gospodarczych, w tym 1 w branży usługowej, 4 w handlu.

Na terenie miejscowości usytuowana jest kopalnia piasku i żwiru Kruszgeo S.A., w której zatrudnieni są m.in. mieszkańcy Orlisk.

Przemysł na terenie Orlisk nie jest rozwinięty. Jednakże w pobliskich miejscowościach między innymi w Gorzycach, Tarnobrzegu i Sandomierzu działa wiele firm produkcyjnych, dających zatrudnienie mieszkańcom Orlisk. 

Infrastruktura techniczna

 Układ komunikacyjny miejscowości Orliska opiera się na komunikacji drogowej.

Miejscowość przecinają droga powiatowa i gminne. Sieć dróg przedstawia się następująco:

Droga powiatowa:

-        Nr 1091R, (cała jej długość 3,4 km).

Drogi gminne:

-        Nr 100131R (Orliska – Pogoń); nawierzchnia bitumiczna; długość: 1, 96 km.

-        Nr 100130R (Orliska Wieś); nawierzchnia bitumiczna; długość: 0, 9 km.

Brak jest kanalizacji, gospodarstwa domowe posiadają zbiorniki bezodpływowe. Docelowo problem ten będzie rozwiązany poprzez budowę kanalizacji ciśnieniowej.

 Gospodarka odpadami stałymi

 Odpady komunalne z miejscowości Orliska odbierane są od mieszkańców przez Zakład Gospodarki Komunalnej w Gorzycach. Odbiór odbywa się według harmonogramu raz w miesiącu oraz na zgłoszenia dodatkowe. Odpady przewożone są na wysypisko w Jamnicy bądź na składowisko odpadów w Sandomierzu.

Na terenie miejscowości prowadzona jest selektywna zbiórka odpadów „u źródła” polegająca na tym, że wstępna selekcja odbywa się w miejscu powstawania odpadów,
tj. w gospodarstwach domowych. Mieszkańcy w domach segregują odpady według rodzajów w systemie workowym. Każde gospodarstwo domowe otrzymuje worki foliowe, w których gromadzi surowce wtórne: papier i makulaturę w workach niebieskich, opakowania szklane w workach zielonych, opakowania z tworzyw sztucznych w workach żółtych. Odbiór zebranych surowców odbywa się, bezpośrednio od mieszkańców, raz w miesiącu zgodnie z harmonogramem. 

Zasoby mieszkaniowe 

Miejscowość Orliska ma charakter wiejski. Cechuje się skoncentrowaną zabudową w postaci domów jednorodzinnych z przylegającymi do nich budynkami gospodarczo – rolniczymi. Na terenie miejscowości istnieją wolne tereny przeznaczone pod zabudowę.

 Edukacja, opieka i wychowanie 

Na terenie miejscowości Orliska, oprócz przedszkola, nie ma zlokalizowanych placówek oświatowych. Dzieci objęte obowiązkiem szkolnym, uczęszczają do szkół znajdujących się w Sokolnikach.

Mieszkańcy Orlisk mają możliwość korzystania z placówek zlokalizowanych w miejscowości Gorzyce, do których należą: Centrum Kształcenia Praktycznego, Ośrodek Pomocy Społecznej, Centrum Wsparcia i Rehabilitacji Społecznej, Dom Pomocy im. Świętego Brata Alberta, Środowiskowa świetlica „Promyk”. Celem tych placówek jest realizacja zadań z zakresu nauczania, kształcenia umiejętności, opieki i wychowania.

Bezpieczeństwo  

W zakresie bezpieczeństwa pożarowego na terenie miejscowości Orliska działa Ochotnicza Straż Pożarna.

Bezpieczeństwo publiczne zapewnia Posterunek Policji zlokalizowany na terenie miejscowości Gorzyce. Funkcjonuje on, jako jednostka podlegała Komendzie Miejskiej Policji w Tarnobrzegu. 

Służba zdrowia 

Na terenie miejscowości Orliska nie ma zlokalizowanego zakładu opieki zdrowotnej. Mieszkańcy są objęci podstawową opieką medyczną przez Zakład Opieki Zdrowotnej „ESKULAP”, „DOM-MED” – w Ośrodku Zdrowia w Gorzycach i w Przychodni w Trześni, NZOZ „ADAM I EWA” – w Sokolnikach. W Gorzycach oferowane są świadczenia medyczne w zakresie specjalistycznym. W Sokolnikach działa gabinet dentystyczny dla osób niepełnosprawnych. Na tym terenie gminy pracują również pielęgniarki i położne środowiskowo – rodzinne.  Mieszkańcy mają do dyspozycji również prywatne gabinety lekarskie i stomatologiczne. 

Kultura 

Mieszkańcy Orlisk mogą korzystać z oferty kulturowej Środowiskowego Domu Kultury w Gorzycach oraz Dom Kultury w Sokolnikach, jednostek organizacyjnych powołanych do upowszechniania kultury.

Domy Kultury prowadzą działalność w ramach: dziecięcego zespołu tanecznego, teatrzyku żywego planu, pracowni plastycznej, zajęć wokalnych, zajęć muzycznych, zajęć modelarskich. Instytucja kulturalno – oświatowa działająca w Gorzycach, jaką jest Biblioteka Publiczna również jest udostępniona dla wszystkich mieszkańców gminy Gorzyce.

 

.

Motycze Poduchowne

Położenie

Motycze  Poduchowne to  wieś leżąca w międzyrzeczu Sanu i Wisły, nad starym łożyskiem Sanu. Jedna z mniejszych miejscowości gminy Gorzyce.   Notowana już w XIV wieku, wymieniana w XV w "Liber Beneficiorum" Jana Długosza (II: 355, 451) jako M.Major. Miejscowość zajmuje powierzchnię 238,94 ha, co stanowi 3, 46% powierzchni całej gminy Gorzyce.

Rys historyczny miejscowości Motycze Poduchowne

Wieś powstała w 1317 roku, z nadania króla Władysława Łokietka na prawie magdeburskim. W  połowie XV wieku wieś stała się własnością kolegiaty sandomierskiej. Odtąd nazywała się Motycze Poduchowne. Po upadku Rzeczypospolitej  została skonfiskowana kolegiacie i przeszła na własność rządu austriackiego, który w 1789 r. sprzedał ją szlachcie.  W tym czasie wieś zamieszkiwało 37 poddanych , głównie biedniejszych kmieci i zagrodników. We wsi znajdował się folwark i karczma stanowiąc własność Firlejów, później Mikołaja Chrząstowskiego i Wilhelma Żórawskiego, następnie Czyżewskich, a w XVIII Wiernickich. W II  połowie XIX w. właścicielem folwarku był Stanisław Rucki, później zaś Rachmiel Kanarek. Na  początku XX w. Motycze Poduchowne liczyło 285 mieszkańców, w tym 12 Żydów.

Ciekawostki

Czy wiesz że :

• Na terenie Motycza Poduchownego znajduje się kapliczka powstała w drugiej połowie XIX wieku. Obiekt ten został wpisany do Gminnej Ewidencji Zabytków
• Malowniczym i atrakcyjnym turystycznie elementem miejscowości jest jezioro usytuowane w centrum wsi.
• Do dziś można znaleźć pozostałości  po szańcach opisanych przez Henryka Sienkiewicza w „Potopie”
• Oprac. Gminna Biblioteka Publiczna w Gorzycach

Orliska

Położenie

 Orliska to wieś położona w północno – wschodniej części województwa podkarpackiego, nad rzeką Łęg, w gminie Gorzyce w powiecie tarnobrzeskim. Graniczy od północy z Gorzycami zaś od zachodu z Sokolnikami.  Zajmują powierzchnię 432, 32 ha, co stanowi 6, 26% powierzchni całej gminy Gorzyce.

Rys historyczny miejscowości Orliska

Nazwa miejscowości pochodzi prawdopodobnie od siedliska orłów, gnieżdżących się w tej części Puszczy Sandomierskiej. tereny Puszczy Sandomierskiej, w skład której wchodzi lasowiacka wioska Orliska były nieprzerwanie zamieszkałe od epipaleolitu poprzez neolit i epokę brązu. Według przekazów ustnych pierwsze osady, na terenach zwanych Orliskiem lub Orliskami mogły powstać około 250 lat temu (relacja ustna Józef Grębowiec – sołtys Orlisk – pierwszymi osadnikami tego przysiółka była prawdopodobnie rodzina Kalinowskich (lub Tworków). Najważniejszym wydarzeniem historycznym Orlisk jest Uchwała Rady Gminy w Gorzycach z dnia 9 lutego 2005 r. w sprawie zmiany rodzaju miejscowości, czyli decyzja o samodzielności terytorialnej , a co za tym idzie i zmiany nazewnictwa z „przysiółka” na „wieś”.

Ciekawostki

Czy wiesz że :

• W 1786 r. ludność Orlisk  doświadczyła głodu, w dużej mierze spowodowanego ogromnym wylewem Wisły i Sanu
• Kolejna wielka powódź nawiedziła te okolice w roku 1813r.
• W roku 1835 rząd austriacki  sprzedał wioski: Sokolniki z przysiółkiem Orliska, Jamnica, Grębów, Wydrza z Jeziórkiem i Nadbrzezie Janowi Roch – Dolańskiemu.
• Właścicielem dóbr tabularnych na przestrzeni lat byli: od 1835 r. Jan Roch Dolański, Feliks Dolański, następnie Wanda Dolańska, Henryk Dolański oraz ostatni spadkobierca Seweryn Dolański (do 1944 r.).
• W 1952 r. powołano do życia Ochotniczą Straż Pożarną
• Oprac. Gminna Biblioteka Publiczna w Gorzycach

PREZENTACJA MIEJSCOWOŚCI FURMANY

 Położenie i powierzchnia

 Furmany są jedną z 8 miejscowości wyodrębnionych w podziale administracyjnym gminy Gorzyce, położonej na północnych krańcach Kotliny Sandomierskiej, otoczonej wodami rzek Wisły i Sanu. Furmany graniczą z następującymi miejscowościami: Trześń, Sokolniki, Poręby Furmańskie, dzielnicą Tarnobrzega – Sobowem oraz Żupawą.

W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa tarnobrzeskiego. Po reformie administracyjnej w 1998 roku Furmany wchodzą w skład Gminy Gorzyce w powiecie tarnobrzeskim, w województwie podkarpackim.

Furmany zajmuje powierzchnię 412, 41 ha, co stanowi 5, 96% powierzchni całej gminy Gorzyce.

 Rys historyczny miejscowości Furmany

 Wieś Furmany położona jest na terenie dawnej Puszczy Sandomierskiej, w pięknej zwartej zabudowie z nowoczesnymi budynkami. Osadę na swych dobrach założyli Tarnowscy w roku 1750 i stanowiła wtedy osiem rodzin z liczbą 38 mieszkańców. Wieś stopniowo się rozwijała i już w 1794 roku liczyła 92 mieszkańców.

W wyniku reform gminnych w 1786 roku znoszono mniejsze gromady i przysiółki wcielając je do większych gmin. W rezultacie rozporządzenia cyrkułu rzeszowskiego (urząd obwodowy) miejscowość Furmany wraz z miejscowością Jeziórko włączone zostały do Żupawy. Stan ten przetrwał do końca rozbiorów Polski.

W latach 70 – tych dwudziestego wieku miejscowość, na skutek kolejnego osadnictwa ludzi przybyłych szczególnie z Jeziórka po wywłaszczeniu tych terenów pod potrzeby Kopalni i Zakładów Przetwórczych Siarki, rozwinęła się w znaczącym stopniu.

W czasach współczesnych wieś Furmany zmieniła swoje oblicze. Z niewielkiej wioski lasowskiej o słabych glebach, rozdrobnionej i niezamożnej stała się miejscowością nowoczesną, zajmującą znaczną pozycję w strukturze gminy.

Od 1898 roku istniała w Furmanach szkoła zimowa, którą zajmowała się Rada Gminna. Zapiski z 1931 roku opisują szkołę, jako budynek drewniany, który posiadał jedną izbę lekcyjną i mieszkanie dla kierownika szkoły. W tym czasie zapisanych było 116 dzieci. Okres wojny i okupacji doprowadziły do zniszczenia szkoły, dokumentów i jej sprzętu. Od roku szkolnego 1948/1949 w doprowadzonej do użytku placówce uczyły się trzy klasy, natomiast czwarta uczęszczała do Publicznej Szkoły Podstawowej w Sokolnikach. Początkiem lat 60 – tych XX wieku w szkole zajęcia prowadziło pięciu nauczycieli. Funkcjonowało w niej siedem klas, w których naukę pobierało 133 uczniów. Natomiast od roku szkolnego 1966/1967 wprowadzono ósmą klasę.

Ze względu na trudną bazę lokalową od 1979 roku i przyrastającą liczbę uczniów rozpoczęto starania o rozbudowę szkoły. W 1982 roku stanęły fundamenty pod nową szkołę. Od 1 września 1986 roku uczniowie rozpoczęli naukę w nowo wybudowanym budynku o sześciu izbach lekcyjnych, które pozwoliły na likwidację klas łączonych. W starym budynku była zastępcza sala gimnastyczna. Dalsza trwająca sześć lat rozbudowa, przy wsparciu władz oświaty i przy zaangażowaniu mieszkańców, dała efekt dwukondygnacyjnego budynku. Obecnie w Szkole Podstawowej w Furmanach uczy się 69 dzieci.

Od ponad 70 lat na terenie wsi działa Ochotnicza Straż Pożarna i może pochwalić się wieloma dokonaniami. Wyszkolenie sprawnościowe strażaków sprawdzane było w organizowanych zawodach sportowo – pożarniczych, mistrzostwach w sportach pożarniczych i innych imprezach na szczeblu gminy, rejonów i powiatu tj. I miejsce w 1966, 1968 i 1969 w zawodach powiatowych. Od wybudowania 1983 roku Dom Strażaka jest obiektem użyteczności publicznej zaspokajającym potrzeby kulturalne, socjalne i rozrywkowe.

Na terenie Furman od 1951 roku działa Ludowy Zespół Sportowy, który w 2001 roku świętował jubileusz 50-lecia istnienia. W stowarzyszenie działają dwie drużyny sportowe: juniorów 24 osobowa i seniorów 17 osobowa. Treningi sportowców odbywają się bez trenera. Szatnia dla LZS jest w końcowym etapie budowy.

W 1983 roku w miejscowości Furmany rozpoczęto budowę kościoła, a jego poświęcenie odbyło się już w 1989 roku. Kościół należy do parafii Trześń.

 Marta Michałowicz – Kubal, Grzegorz Kubal, Miejscowości Gminy Gorzyce na przestrzeni wieków, Krosno – Targowiska 1998.

Benedykt Budziło, Ochotnicza Straż Pożarna w Furmanach, w 65 – rocznice powstania, Furmany 1999.

Benedykt Budziło, Dzieje szkolnictwa na terenie Gminy Gorzyce, Gorzyce 1999.

  

Furmany na tle gminy Gorzyce

Ludność

 Wg stanu na dzień 16 października 2007 r. gminę Gorzyce zamieszkuje 13753 osoby, w tym liczba mieszkańców Furman wynosi 676 osoby tj. 4, 92 % ogólnej liczby mieszkańców gminy. Struktura ludności miejscowości Furmany w latach 2000 – 2007 przedstawiała się następująco:

• 2000 – 665,

• 2001 – 674,

• 2002 – 662,

• 2003 – 655,

• 2004 – 658,

• 2005 – 663,

• 2006 – 667,

• 2007 – 674.

Obecnie wieś Furmany liczy 676 mieszkańców (dane na dzień 16.10.2008 r.), w tym 358 kobiet i 318 mężczyzn. W kategorii wiekowej sytuacja mieszkańców przedstawia się następująco:

Przedziały wiekowe	Kobiet (K)	Mężczyzn (M)	Liczba ludności (K+M)	Struktura  (w %)
0 – 6	23	19	42	6,21
7 – 15	47	34	81	11,98
16 – 20	32	32	64	9,47
21 – 29	52	52	104	15,38
30 – 49	100	96	196	28,99
50 – 59	37	44	81	11,98
60 i więcej	67	41	108	15,98
Razem	358	318	676	100%

 Jak wynika z powyżej przedstawionych danych miejscowość Furmany zamieszkuje więcej kobiet niż mężczyzn. Najbardziej liczną grupę wiekową stanowią osoby w przedziale wiekowym od 30 do 49 lat, zaś najmniej liczną osoby w wieku od 0 do 6 lat.

Rolnictwo

 W Furmanach występują warunki przyrodnicze w miarę dogodne dla produkcji rolnej. Charakterystycznym dla terenów miejscowości jest:

•    przewaga terenów równinnych,

•  gleby słabej jakości,

• długi okres wegetacyjny 210-220 dni,

• -stabilna pogoda oraz klimat, który pozwala uprawiać większość roślin uprawnych.

Podstawowym kierunkiem w produkcji roślinnej jest uprawa roślin zbożowych i roślin okopowych. Naturalne walory rolniczej przestrzeni produkcyjnej na terenie wsi pogarsza w dużym stopniu niekorzystna struktura gospodarstw indywidualnych, cechująca się dużym rozdrobnieniem. Właściciele gospodarstw indywidualnych oprócz pracy we własnych gospodarstwach, pracują również w pobliskich zakładach pracy.

 Przemysł

 Na terenie miejscowości Furmany działa 14 podmiotów gospodarczych, w tym 4 w branży usługowej, 4 w handlu oraz 6 w budownictwie.

Przemysł na terenie Furman nie jest rozwinięty. Jednakże w pobliskich miejscowościach między innymi w Gorzycach, Tarnobrzegu i Sandomierzu działa wiele firm produkcyjnych, dających zatrudnienie mieszkańcom Furman.

 Infrastruktura techniczna

 Układ komunikacyjny miejscowości Furmany opiera się na komunikacji drogowej.

Miejscowość przecinają drogi powiatowe, gminne oraz wewnętrzne. Sieć dróg przedstawia się następująco:

1) Drogi powiatowe:

•  Nr 1093R (Tarnobrzeg – stacja kolejowa Grębów); nawierzchnia bitumiczna; długość na terenie Furman: 2, 6 km; ul. Tarnobrzeska, ul. Kościelna.

• Nr 1092R (Trześń – Furmany); nawierzchnia bitumiczna; długość na terenie Furman: 0, 8 km; ul. Trześniowska.

• Nr 1094R (Furmany – Stale); nawierzchnia bitumiczna; długość na terenie Furman: 1 km; ul. Parkowa.

a)      Drogi gminne:

•  Nr 100146 (Furmany - Sokolniki); nawierzchnia bitumiczna; długość na terenie Furman: 1, 5 km; ul. Sokolnicka.

•  Nr 100149 (Podchwyty); tłuczeń; długość na terenie Furman: 0, 91 km; ul. Lipowa.

• Nr 100150 (Podporąbka); nawierzchnia bitumiczna; długość na terenie Furman: 1,  27 km; ul. Sosnowa.

b)     Drogi wewnętrzne:

•  Nr G-15; tłuczeń; długość na terenie Furman: 0, 34 km; ul. Leśna.

•   Nr G-24; tłuczeń; długość na terenie Furman: 0, 81 km; ul. Strażacka.

Miejscowość Furmany posiada oświetlenie uliczne, sieć wodociągową, gazową, elektryczną i telefoniczną. Brak jest kanalizacji, gospodarstwa domowe posiadają zbiorniki bezodpływowe. Docelowo problem ten będzie rozwiązany poprzez budowę kanalizacji ciśnieniowej.

 Gospodarka odpadami stałymi

 Odpady komunalne z miejscowości Furmany odbierane są od mieszkańców przez Zakład Gospodarki Komunalnej w Gorzycach. Odbiór odbywa się według harmonogramu raz w miesiącu oraz na zgłoszenia dodatkowe. Odpady przewożone są na wysypisko w Jamnicy bądź na składowisko odpadów w Sandomierzu.

Na terenie miejscowości prowadzona jest selektywna zbiórka odpadów „u źródła” polegająca na tym, że wstępna selekcja odbywa się w miejscu powstawania odpadów, 
tj. w gospodarstwach domowych. Mieszkańcy w domach segregują odpady według rodzajów w systemie workowym. Każde gospodarstwo domowe otrzymuje worki foliowe, w których gromadzi surowce wtórne: papier i makulaturę w workach niebieskich, opakowania szklane w workach zielonych, opakowania z tworzyw sztucznych w workach żółtych. Odbiór zebranych surowców odbywa się, bezpośrednio od mieszkańców, raz w miesiącu zgodnie z harmonogramem.

 Zasoby mieszkaniowe

 Miejscowość Furmany ma charakter wiejski. Cechuje się skoncentrowaną zabudową w postaci domów jednorodzinnych z przylegającymi do nich budynkami gospodarczo – rolniczymi. Na terenie miejscowości istnieją wolne tereny przeznaczone pod zabudowę.

Edukacja, opieka i wychowanie

 Na terenie miejscowości Furmany zlokalizowana jest szkoła podstawowa zapewniająca realizację obowiązku szkolnego przez dzieci nim objęte. Młodzież w wieku gimnazjalnym uczęszcza do Gimnazjum w Sokolnikach.

Mieszkańcy Furman mają możliwość korzystania z placówek zlokalizowanych w miejscowości Gorzyce, do których należą: Centrum Kształcenia Praktycznego, Ośrodek Pomocy Społecznej, Centrum Wsparcia i Rehabilitacji Społecznej, Dom Pomocy im. Świętego Brata Alberta, Środowiskowa świetlica „Promyk”. Celem tych placówek jest realizacja zadań z zakresu nauczania, kształcenia umiejętności, opieki i wychowania.

 Bezpieczeństwo

 W zakresie bezpieczeństwa pożarowego na terenie miejscowości Furmany działa Ochotnicza Straż Pożarna. Została ona powołana z inicjatywy mieszkańców wsi w 1934 roku. OSP w Furmanach działa w ramach Krajowego Systemu Ratownictwa.

Bezpieczeństwo publiczne zapewnia Posterunek Policji zlokalizowany na terenie miejscowości Gorzyce. Funkcjonuje on, jako jednostka podlegała Komendzie Miejskiej Policji w Tarnobrzegu.

 Służba zdrowia

 Na terenie miejscowości Furmany nie ma zlokalizowanego zakładu opieki zdrowotnej. Mieszkańcy są objęci opieką medyczną w zakresie podstawowej opieki zdrowotnej, przez Zakład Opieki Zdrowotnej „ESKULAP” i „DOM-MED” oraz w zakresie specjalistycznych świadczeń medycznych, zlokalizowanych w Ośrodku Zdrowia w Gorzycach oraz w Przychodni w Trześni. Do dyspozycji mają również prywatne gabinety lekarskie i stomatologiczne.

 Kultura

 Mieszkańcy Furman mogą korzystać z oferty kulturowej Środowiskowego Domu Kultury w Gorzycach, jednostki organizacyjnej powołanej do upowszechniania kultury.

Dom Kultury prowadzi działalność w ramach: dziecięcego zespołu tanecznego, teatrzyku żywego planu, pracowni plastycznej, zajęć wokalnych, zajęć muzycznych, zajęć modelarskich. Instytucja kulturalno – oświatowa działająca w Gorzycach, jaką jest Biblioteka Publiczna również jest udostępniona dla wszystkich mieszkańców gminy Gorzyce.

 

.

    

Położenie i powierzchnia

 Motycze Poduchowne jest jedną z 8 miejscowości wyodrębnionych w podziale administracyjnym gminy Gorzyce, położonej na północnych krańcach Kotliny Sandomierskiej, otoczonej wodami Wisły i Sanu.

Miejscowość Motycze Poduchowne zajmuje powierzchnię 238,94 ha, co stanowi 3, 46% powierzchni całej gminy Gorzyce.

 Rys historyczny Motycza Poduchownego

Motycze Poduchowne leży w widłach Wisły i Sanu nad „saniskiem” – starorzeczem Sanu. Krajobrazowo jest to teren równinny, płaski, poprzerzynany starorzeczami.Wisła i San stanowią granicę stref topograficznych – fizjograficznych. Wieś powstała w 1317 roku, z nadania króla Władysława Łokietka na prawie magdeburskim. W XV wieku we wsi znajdował się folwark i karczma stanowiąc własność Firlejów, później Mikołaja Chrząstowskiego i Wilhelma Żórawskiego, następnie Czyżewskich, a w XVIII Wiernickich. Około 1880 roku wieś liczyła 199 mieszkańców, w tym 192 rzymskokatolików i 7 osób wyznania mojżeszowskiego. Na uposażeniu znajdowało się 116 morgów gruntów ornych, 11 morgów łąk i ogrodów, 24 morgi pastwisk. W 1798 Motycze poduchowne należało do Barbary SchmidtowejW czasach II Rzeczypospolitej wieś leżała w granicach powiatu tarnobrzeskiego, w województwie lwowskim. Po drugiej wojnie światowej – w granicach województwa rzeszowskiego, a w 1975 roku – w granicach województwa tarnobrzeskiego. Obecnie stanowi sołectwo liczące 93 gospodarstwa, 301 mieszkańców. Należy do gminy Gorzyce, parafia i poczta Gorzyce. 

Obiekty zabytkowe

 Na terenie Motycza Poduchownego znajduje się kapliczka powstała w drugiej połowie XIX wieku. Obiekt ten został wpisany do Gminnej Ewidencji Zabytków pod numerem rej. 8/2096.

 Ludność

Wg stanu na dzień 16 października 2008 r. gminę Gorzyce zamieszkuje 13753 osoby, w tym liczba mieszkańców Motycza Poduchownego wynosi 303 osoby tj. 2, 20 % ogólnej liczby mieszkańców gminy. Struktura ludności miejscowości Motycze Poduchowne w latach 2000 – 2007 przedstawia się następująco:

Struktura ludności miejscowości Motycze Poduchowne wiekowo (na dzień 16.10.2008r.) przedstawia się następująco:

Przedziały wiekowe	Kobiet (K)	Mężczyzn (M)	Liczba ludności (K+M)	Struktura (w %)
0 – 6	9	11	20	6,60
7 – 15	20	17	37	12,21
16 – 20	13	12	25	8,25
21 – 29	21	25	46	15,18
30 – 49	42	39	81	26,73
50 – 59	16	22	38	12,54
60 i więcej	19	37	56	18,48
Razem	140	163	303	100

 

Jak wynika z powyżej przedstawionych danych miejscowość Motycze Poduchowne zamieszkuje więcej mężczyzn niż kobiet. Najbardziej liczną grupę wiekową stanowią osoby w przedziale wiekowym od 30 do 49 lat, zaś najmniej liczną osoby w wieku od 0 do 6 lat.

 Rolnictwo

W Motyczu Poduchownym występują korzystne warunki przyrodnicze sprzyjające produkcji rolnej. Charakterystycznym dla terenów miejscowości jest:

-         przewaga terenów równinnych,

-         gleby dobrej jakości,

-         długi okres wegetacyjny 210-220 dni,

-         stabilna pogoda oraz klimat, który pozwala uprawiać większość roślin uprawnych.

Podstawowym kierunkiem w produkcji roślinnej jest uprawa roślin zbożowych i roślin okopowych. Ponadto produkcja rolna obejmuje uprawę kukurydzy, fasoli oraz wikliny. Naturalne walory rolniczej przestrzeni produkcyjnej na terenie wsi pogarsza w dużym stopniu niekorzystna struktura gospodarstw indywidualnych, cechująca się dużym rozdrobnieniem. Właściciele gospodarstw indywidualnych oprócz pracy we własnych gospodarstwach, pracują również w pobliskich zakładach pracy.

 Przemysł

 Na terenie Motycza Poduchownego funkcjonuje 11 podmiotów gospodarczych, w tym jedna cukiernia, dwie firmy transportowe, zakład kamieniarski. Pozostałe zarejestrowane podmioty gospodarcze działają w dziedzinie handlu i usług dla ludności.

Na terenie Motycza Poduchownego przemysł nie jest rozwinięty. Jednakże w sąsiedniej miejscowości Gorzyce działa wiele firm produkcyjnych, dających zatrudnienie również mieszkańcom Motycza Poduchownego. Wśród tych firm działają: Federal Mogul S.A. –produkuje tłoki oraz odlewy z metali lekkich, Alumetal „ Sp. z o.o., RH ALURAD WHEELS POLSKA Sp. z o.o., AIMT Polska Sp.z o.o., Press+Sintertechnik Sp.zo.o., ZTE Radom.

 Infrastruktura techniczna

 Układ komunikacyjny miejscowości Motycze Poduchowne opiera się na komunikacji drogowej.

Elementami składowymi tego układu jest sieć dróg:

a)      Droga krajowa:

b)     Drogi gminne:

Miejscowość Motycze Poduchowne posiada sieć wodociągową, gazową, elektryczną i telefoniczną. Brak jest kanalizacji, gospodarstwa domowe posiadają zbiorniki bezodpływowe. Docelowo problem ten będzie rozwiązany poprzez budowę kanalizacji ciśnieniowej.

 Gospodarka odpadami stałymi

 Odpady komunalne z miejscowości Motycze Poduchowne odbierane są od mieszkańców przez Zakład Gospodarki Komunalnej w Gorzycach. Odbiór odbywa się według harmonogramu raz w miesiącu oraz na zgłoszenia dodatkowe. Odpady przewożone są na wysypisko w Jamnicy bądź na składowisko odpadów w Sandomierzu.

Na terenie miejscowości prowadzona jest selektywna zbiórka odpadów „u źródła” polegająca na tym, że wstępna selekcja odbywa się w miejscu powstawania odpadów,

tj. w gospodarstwach domowych. Mieszkańcy w domach segregują odpady według rodzajów w systemie workowym. Każde gospodarstwo domowe otrzymuje worki foliowe, w których gromadzi surowce wtórne: papier i makulaturę w workach niebieskich, opakowania szklane w workach zielonych, opakowania z tworzyw sztucznych w workach żółtych. Odbiór zebranych surowców odbywa się, bezpośrednio od mieszkańców, raz w miesiącu zgodnie z harmonogramem.

 Zasoby mieszkaniowe

 Miejscowość Motycze Poduchowne ma charakter wiejski. Cechuje się skoncentrowaną zabudową w postaci domów jednorodzinnych z przylegającymi do nich budynkami gospodarczo – rolniczymi. Na terenie miejscowości istnieją wolne tereny przeznaczone pod zabudowę.

 Edukacja, opieka i wychowanie

 Na terenie miejscowości Motycze Poduchowne nie ma zlokalizowanych placówek oświatowych. Dzieci objęte obowiązkiem szkolnym, uczęszczają do szkół znajdujących się w sąsiedniej miejscowości Gorzyce.

Mieszkańcy Motycza Poduchownego mają możliwość korzystania również z innych placówek zlokalizowanych w miejscowości Gorzyce, do których należą: Centrum Kształcenia Praktycznego, Samorządowe Przedszkole, Ośrodek Pomocy Społecznej, Centrum Wsparcia i Rehabilitacji Społecznej, Dom Pomocy im. Świętego Brata Alberta, Środowiskowa świetlica „Promyk”. Celem tych placówek jest realizacja zadań z zakresu nauczania, kształcenia umiejętności, opieki i wychowania.

 Bezpieczeństwo

 W zakresie bezpieczeństwa pożarowego na terenie miejscowości Motycze Poduchowne działa Ochotnicza Straż Pożarna.

Bezpieczeństwo publiczne zapewnia Posterunek Policji zlokalizowany na terenie sąsiedniej miejscowości Gorzyce. Funkcjonuje on, jako jednostka podlegała Komendzie Miejskiej Policji w Tarnobrzegu. W Posterunku służbę pełni 13 funkcjonariuszy policji.

Służba zdrowia

 Na terenie miejscowości Motycze Poduchowne nie ma zlokalizowanego zakładu opieki zdrowotnej. Mieszkańcy są objęci opieką medyczną w zakresie podstawowej opieki zdrowotnej, przez Zakłady Opieki Zdrowotnej „ESKULAP” i „DOM-MED” oraz w zakresie specjalistycznych świadczeń medycznych, zlokalizowanych w Ośrodku Zdrowia w Gorzycach.  Do dyspozycji maja również prywatne gabinety lekarskie i stomatologiczne.

 Kultura

 Mieszkańcy Motycza Poduchownego mogą korzystać z oferty kulturowej Środowiskowego Dom Kultury w Gorzycach, jednostki organizacyjnej powołanej do upowszechniania kultury.

Dom Kultury prowadzi działalność w ramach: dziecięcego zespołu tanecznego, teatrzyku żywego planu, pracowni plastycznej, zajęć wokalnych, zajęć muzycznych, zajęć modelarskich. Instytucja kulturalno – oświatowa działająca w Gorzycach, jaką jest Biblioteka Publiczna również jest udostępniona dla wszystkich mieszkańców gminy Gorzyce.

Na terenie Motycza Poduchownego zawiązało się Koło Gospodyń Wiejskich, które zrzesza mieszkanki miejscowości. Uczestniczy ono w corocznym organizowaniu obchodów święta plonów – dożynek. Koło podejmuje starania o modernizację i doposażenie Domu Ludowego, który byłby miejscem ich spotkań i polem do dalszego rozwoju.

 Turystyka i rekreacja

Pomimo naturalnych walorów turystycznych teren Motycza Poduchownego jest mało wykorzystywany turystycznie, w rozumieniu zorganizowanych form turystyki. Do naturalnych wartości krajobrazowych zalicza się fragment starorzecza rzeki San. Malowniczym i atrakcyjnym turystycznie elementem miejscowości jest jezioro usytuowane w centrum wsi. Wymaga ono dużego nakładu kapitału i pracy by w pełni wydobyć i korzystać ze wszystkich jego walorów, aby stało się „perełką” miejscowości.

W przyszłości zamysłem społeczności jest utworzenie oraz prowadzenie gospodarstw agroturystycznych. Mieszkańcy widzą dużą potrzebę oczyszczenia jeziora, odnowy parku przy jeziorze, budowy placu zabaw i boiska sportowego. Potencjalni goście gospodarstw agroturystycznych z pewnością chętnie by korzystali z tego typu obiektów rekreacyjnych.

.

PREZENTACJA MIEJSCOWOŚCI GORZYCE

 Położenie i powierzchnia

 Gorzyce są jedną z 7 miejscowości wyodrębnionych w podziale administracyjnym gminy Gorzyce, położonej na północnych krańcach Kotliny Sandomierskiej, otoczonej wodami Wisły i Sanu.

Miejscowość zajmuje powierzchnie 972,58ha,  co stanowi 14,08% powierzchni całej gminy.

 

 Rys historyczny Gorzyc

           Gorzyce są jedną z najstarszych osad dawnej Puszczy Sandomierskiej. Powstanie miejscowości datuje się na koniec XI w. lub początek XII w. Znalezione w czasie badań archeologicznych w miejscu „ starego dworu ” w Gorzycach urny wskazują na istnienie cmentarzysk pochodzących z czasów ok. tysiąca lat p.n.e. Były to osady prasłowian, którzy dali początek lechickiemu plemieniu zwanemu Lędzianami. Józef Rawski uważa, że „ dawna osada Gorzyce znajdowała się na wzniesieniu „ Pączek ” i była wysuniętą na wschód od Wisły strażnicą grodu sandomierskiego, która ogniem i dymem dawała znać do grodu 

o zbliżającym się niebezpieczeństwie. Dlatego też wyprowadza jej nazwę od słowa „gorzeć”.

          Rodowód miejscowości sięga okresu wczesnopiastowskiego i należy umieścić ją wśród plemion zlokalizowanych wokół grodu sandomierskiego. Były to dobra najpierw książęce, potem królewskie należące do starostwa sandomierskiego obejmującego cały teren puszczy sandomierskiej. Początkowo znajdował się tu dworek i folwark książęcy służący księciu na krótki pobyt w czasie łowów. Około 1138 roku za przyczyną księcia Henryka Sandomierskiego we wsi została erygowana pierwsza parafia na terenie całej Puszczy Sandomierskiej.

W średniowieczu krzyżowały się tu trzy szlaki handlowe:

wodny Wisłą z Krakowa do Gdańska,

wodny Sanem z Ulanowa do Gorzyc, a następnie Wisłą do Gdańska,

lądowy z Sandomierza przez Kopki, aż do Morza Czarnego.

Do rozbiorów Polski wieś należała do tzw. wsi królewskich. W czasie zaborów znalazła
się wśród dóbr kameralnych. W okresie międzywojennym w ramach COP w pobliżu wsi Gorzyce wybudowano odlewnię aluminium (późniejsze WSK, a obecne Federal Mogul), przy której powstało osiedle robotnicze, stanowiące dzisiaj centralną część miejscowości.

Obiekty zabytkowe

Na terenie Gorzyc zewidencjonowano kilka obiektów zabytkowych powstałych na przestrzeni XIX i XX wieku Obiekty zostały wpisane do wojewódzkiego rejestru zabytków, należą do nich:  

• zespół kościoła parafialnego Nr rej. 296/A z 15.05.1986r.

• dawna plebania „ Na Pączku” Nr rej. 81/A z 10.08.1982r. i 12.01.1984r.

• strefa ochrony konserwatorskiej dawnej plebani Nr rej.81/A

• kaplica cmentarna,

• nagrobki Fr. Grzywacza, A. Deca, M. Jaroniowej,

• pomnik  „Ofiarom wojny światowej”  2 poł. XIX Nr rej.431/A z 18.04.1991r.

    

Ponadto na terenie Gorzyc zewidencjonowano dwa stanowiska archeologiczne epoki brązu.

cmentarzysko kultury łużyckiej – stanowisko Nr 1 Nr rej. 532/A

cmentarzysko kultury łużyckiej – stanowisko Nr 2 Nr rej. 533/A

Ludność

        Wg stanu na dzień 15 listopada 2007 r. gminę Gorzyce zamieszkuje 13842 osoby, w tym liczba mieszkańców Gorzyc wynosi 7310 osób tj. 52,81 % ogólnej liczby mieszkańców gminy. Część wiejską sołectwa zamieszkuje  1763 osób, zaś  Osiedle  Gorzyce 5547 osób.

Rolnictwo

        Produkcja rolnicza w większej części skoncentrowana jest w części Gorzyc zwanej Pączek Gorzycki, gdzie występują korzystne warunki przyrodnicze do uprawy:

przewaga terenów równinnych

gleby dobrej jakości

długi okres wegetacyjny 210-220 dni

stabilna pogoda  oraz klimat, który pozwala uprawiać większość roślin uprawnych.

     Podstawowym kierunkiem w produkcji roślinnej jest uprawa roślin zbożowych i roślin okopowych. Na tym terenie istnieje sześć większych gospodarstw, nastawionych na hodowlę bydła mlecznego oraz produkcję sadowniczą. Naturalne walory rolniczej przestrzeni produkcyjnej na terenie gminy pogarsza w dużym stopniu niekorzystna struktura gospodarstw indywidualnych, cechująca się dużym rozdrobnieniem gospodarstw. Z każdym rokiem zmniejsza się zarówno pogłowie bydła jak i trzody chlewnej. Sytuacja uwarunkowana jest sytuacją ekonomiczną tj. opłacalnością produkcji. Na terenie gminy właściciele gospodarstw indywidualnych w większości pracują oprócz pracy w gospodarstwie w pobliskich zakładach pracy.

Przemysł

                Na terenie Gorzyc działa wiele zakładów produkcyjnych. W wyniku przemian własnościowych na zasadach prywatyzacji –wówczas działająca  firma WSK Gorzyce została przejęta przez korporację amerykańską -Federal Mogul S.A.-2001r. Spółka ta produkuje tłoki oraz odlewy z metali lekkich.

Na terenie zakładu działają :

 

• „ Alumetal „ Sp. z o.o.

• RH ALURAD WHEELS POLSKA Sp. z o.o.

• AIMT Polska Sp.z o.o.

• Press+Sintertechnik Sp.zo.o.

• ZTE Radom.

Na terenie Gorzyc funkcjonują cztery cegielnie produkujące ceramikę budowlaną. Zarejestrowanych jest wiele podmiotów gospodarczych, najwięcej w dziedzinie handlu oraz transporcie drogowym. Zlokalizowana jest piekarnia, młyn, masarnia, funkcjonuje Spółdzielnia Mieszkaniowa.

Infrastruktura techniczna

 Układ komunikacyjny Gorzyc opiera się na komunikacji drogowej.

Elementami składowymi są:

• droga krajowa Nr 77  Stalowa Wola – Sandomierz ( stanowi główną oś komunikacyjną)

• droga wojewódzka Nr 854 Annopol - Gorzyc ( posiada drugorzędne znaczenie  gospodarcze)

• Przez teren Gorzyc przebiega również sieć dróg sklasyfikowanych jako gminne. Sieć dróg gminnych jest dostatecznie rozwinięta.

Zasoby mieszkaniowe

Miejscowość Gorzyce ma charakter miejsko- wiejski. Cześć wiejska charakteryzuje się skoncentrowaną zabudową w postaci domków jednorodzinnych z przylegającymi do nich budynkami gospodarczo- rolnymi. Na osiedlu zaś dominują elementy zabudowy wielorodzinnej i przemysłowej (Federal – Mogul). Dodatkowo rozbudowuje się osiedle Przybyłów, gdzie powstaje wiele domków jednorodzinnych.

 Gospodarka odpadami stałymi

 Gorzyce nie posiadają składowiska odpadów komunalnych. Odpady komunalne odbierane 

są od mieszkańców według harmonogramu 1 raz w miesiącu oraz na zgłoszenia dodatkowe. Na terenie zabudowy miejskiej (osiedla) odpady gromadzone są w pojemnikach i odbierane po zapełnieniu przez Zakład Gospodarki Komunalnej w Gorzycach, następnie przewożone na składowisko odpadów w Stalowej Woli.

Edukacja, opieka i wychowanie

  Na terenie Gorzyc znajdują się :

• Szkoła Podstawowa Nr 1 im. ks. Adama Osetka,

• Zespół  Szkół im. Jana Pawła II

• Zespół  Szkół im. por. Józefa Sarny

• Centrum Kształcenia Praktycznego

• Samorządowe Przedszkole

• Ośrodek Pomocy Społecznej

• Centrum Wsparcia i Rehabilitacji Społecznej

• Dom Pomocy im. Świętego Brata Alberta

• Środowiskowa świetlica „Promyk”

Celem tych placówek realizacja zadań z zakresu nauczania, kształcenia umiejętności, opieki    i wychowania.

Bezpieczeństwo

 Na terenie Gorzyc funkcjonuje Komisariat Policji, jako jednostka podlegała Komendzie Miejskiej Policji w Tarnobrzegu. W Posterunku służbę pełni 13 funkcjonariuszy policji.

W zakresie bezpieczeństwa pożarowego na terenie Gorzyc działa Ochotnicza Straż Pożarna, która działa w ramach Krajowego Systemu Ratownictwa.

Służba zdrowia

 Na terenie Gorzyc opiekę nad mieszkańcami pełnią Zakłady Opieki Zdrowotnej „ESKULAP” oraz „DOM-MED”, które świadczą pomoc w zakresie podstawowej opieki zdrowotnej.  Znajdują się również prywatne gabinety lekarskie i stomatologiczne.

Na terenie Gorzyc działają dwie apteki.

Kultura

Sprawami kultury w Gorzycach zajmuje się Środowiskowy Dom Kultury, który jest jednostką organizacyjną powołaną do upowszechniania kultury. Głównym celem placówki jest ochrona tradycji kulturalnej oraz pozyskanie i przygotowanie jej mieszkańców
do aktywnego udziału w działalności kulturalno – oświatowej.

Dom Kultury prowadzi działalność w ramach: dziecięcego zespołu tanecznego, teatrzyku żywego planu, pracowni plastycznej, zajęć wokalnych, zajęć muzycznych, zajęć modelarskich. Przy ŚDK w Gorzycach działa również Kapela Ludowa oraz Orkiestra Dęta.

Do instytucji kulturalno – oświatowych działających w Gorzycach należy Biblioteka Publiczna.

Kluby sportowe i stowarzyszenia

 Na terenie Gorzyc istnieją: 

 KLUBY SPORTOWE

• Uczniowski Klub Sportowy „Tłoki”

• Gorzycki Klub Karate Kyokushin

• Uczniowski Klub Sportowy „Algo”

• Uczniowski Klub Sportowy „DONIC”

• Gorzycki Klub Sportowy „Tłoki”

• Parafialny Klub Sportowy „Emaus”

STOWARZYSZENIA

• Towarzystwo Obrony Przyrody „Ostoja”

• Stowarzyszenie Gminna Sieć Komputerowa „Gonet”

• Towarzystwo Kulturalno-Historyczne

• Polski Związek Wędkarski

• Klub Abstynenta „Arka”

• Stowarzyszenie Sympatyków Szkoły Podstawowej Nr 1

• Stowarzyszenie na Rzecz Dzieci i Młodzieży „ Sami dla Siebie”

Na terenie Gorzyc działa również: Klub Seniora, Caritas Parafialny

Turystyka

 Pomimo naturalnych walorów turystycznych teren Gorzyc jest mało wykorzystywany turystycznie, w rozumieniu zorganizowanych form turystyki. Do naturalnych walorów krajobrazowych zalicza się fragment starorzecza rzekę Łęg. W sezonie letnim znaczącą rolę rekreacyjno-wypoczynkową pełni sztuczny zbiornik wodny – zalew w części Gorzyce zwany Przybyłów.

.

Motycze Poduchowne

Położenie

Motycze  Poduchowne to  wieś leżąca w międzyrzeczu Sanu i Wisły, nad starym łożyskiem Sanu. Jedna z mniejszych miejscowości gminy Gorzyce.   Notowana już w XIV wieku, wymieniana w XV w "Liber Beneficiorum" Jana Długosza (II: 355, 451) jako M.Major. Miejscowość zajmuje powierzchnię 238,94 ha, co stanowi 3, 46% powierzchni całej gminy Gorzyce.

Rys historyczny miejscowości Motycze Poduchowne

Wieś powstała w 1317 roku, z nadania króla Władysława Łokietka na prawie magdeburskim. W  połowie XV wieku wieś stała się własnością kolegiaty sandomierskiej. Odtąd nazywała się Motycze Poduchowne. Po upadku Rzeczypospolitej  została skonfiskowana kolegiacie i przeszła na własność rządu austriackiego, który w 1789 r. sprzedał ją szlachcie.  W tym czasie wieś zamieszkiwało 37 poddanych , głównie biedniejszych kmieci i zagrodników. We wsi znajdował się folwark i karczma stanowiąc własność Firlejów, później Mikołaja Chrząstowskiego i Wilhelma Żórawskiego, następnie Czyżewskich, a w XVIII Wiernickich. W II  połowie XIX w. właścicielem folwarku był Stanisław Rucki, później zaś Rachmiel Kanarek. Na  początku XX w. Motycze Poduchowne liczyło 285 mieszkańców, w tym 12 Żydów.

Ciekawostki

Czy wiesz że :

• Na terenie Motycza Poduchownego znajduje się kapliczka powstała w drugiej połowie XIX wieku. Obiekt ten został wpisany do Gminnej Ewidencji Zabytków
• Malowniczym i atrakcyjnym turystycznie elementem miejscowości jest jezioro usytuowane w centrum wsi.
• Do dziś można znaleźć pozostałości  po szańcach opisanych przez Henryka Sienkiewicza w „Potopie”

Gorzyce

Położenie

Pod względem geograficznym wieś Gorzyce położona jest na północnych krańcach Kotliny Sandomierskiej, otoczona wodami Wisły i Łęgu.Gorzyce, mimo że są obszarem wiejskim, mają charakter wiejsko – miejski. Część wiejska ma zabudowę jednorodzinną, natomiast na osiedlu dominuje zabudowa wielorodzinna. Miejscowość zajmuje powierzchnie 972,58ha,  co stanowi 14,08% powierzchni całej gminy.

Rys historyczny miejscowości Gorzyce

Gorzyce są jedną z najstarszych osad dawnej Puszczy Sandomierskiej. Rodowód miejscowości sięga okresu wczesnopiastowskiego, były to dobra najpierw książęce, potem królewskie należące do starostwa sandomierskiego obejmującego cały teren Puszczy Sandomierskiej. Początkowo znajdował się tu dworek i folwark książęcy służący księciu na krótki pobyt w czasie łowów. Prawdopodobnie w I połowie XII wieku powstała pierwsza na tym terenie parafia Gorzyce. Świadczy o tym Kościół pod wezwaniem Św. Wita, wymieniony w buli papieskiej z 1148 roku. W średniowieczu w Gorzycach krzyżowały się trzy szlaki handlowe: Wisłą z Krakowa do Gdańska, Sanem z Krzeszowa, Ulanowa do Gorzyc a następnie Wisłą do Gdańska oraz szlak lądowy z Sandomierza aż do Morza Czarnego. W 1702 roku po bitwie pod Kliszowem na terenach Gorzyc miał miejsce Zjazd Sandomierski czyli obrady pospolitego ruszenia województwa małopolskiego. W 1809 roku miała miejsce tzw. „bitwa wrzawska”  pomiędzy wojskami Księstwa Warszawskiego, którego naczelnym wodzem był książę Józef Poniatowski, a korpusem austriackim, dowodzonym przez arcyksięcia Ferdynanda d ‘Este. W czasie I wojny Światowej przechodzący kilkakrotnie front rosyjsko – austriacki przyniósł liczne straty i zniszczenia. W 1918 roku mieszkańcy brali udział w tworzeniu niepodległej Polski. W ramach budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego powstała prywatna fabryka, której właścicielami byli Erazm Mieszczański i Tadeusz Jaroszewski. Fabryka produkowała odlewy podzespołów ze stopów aluminium dla przemysłu zbrojeniowego, naczynia kuchenne i proste narzędzia rolnicze. Po wojnie fabrykę przekształcono w wytwórnię sprzętu komunikacyjnego – WSK Gorzyce a w 2001 roku w firmę Federal Mogul.

Ciekawostki

Czy wiesz że:

• Henryk Sienkiewicz w Potopie zamieścił wątek związany z Gorzycami.

„…Obóz był bardzo obszerny, obejmował cały trójkąt, utworzony przez San             i Wisłę. U wierzchołka trójkąta leżał Pniew, u podstawy Tarnobrzeg z jednej strony, Rozwadów zaś z drugiej. Oczywiście całej rozległości niepodobna było wzrokiem ogarnąć; jednak, jak okiem sięgnął, widać było szańce, okopy, roboty ziemne i faszynowe, na nich działa i ludzi. W samym środku okolicy w Gorzycach była kwatera królewska, tam też stały główne siły armii…”

• W 1972 roku nastąpiła zmiana siedziby gminy z Trześni na Gorzyce.
• U podnóża Góry Plebańskiej płynie fragment starorzecza Sanu – potok Sanna.    
  San na przełomie XVII i XVIII wieku zmienił swoje koryto i ujście.
• Na całym świecie znana jest marka Federal Mogul Gorzyce.
• Gorzyce mają dwóch honorowych obywateli gminy: Paweł Adamowicz – prezydent miasta Gdańsk, ks. prałat Władysław Drewniak – proboszcz  Parafii w Gorzycach.
• Do 1974 roku Gminna Biblioteka Publiczna w Gorzycach mieściła się w dawnym budynku „Agronomówki”  przy ul. Wrzawskiej.
• Przy zakładach WSK Gorzyce stał wybudowany w latach 70-tych, ośmiokondygnacyjny biurowiec, rozebrany w 2010 roku.
• ZKS Tłoki Gorzyce w sezonach od 2000/2001 do 2003/2004 spędził w II lidze.

Zabytki

1. Dawna Plebania na Górze Plebańskiej z końca XIII wieku, klasycystyczna, stylizowana na dwór szlachecki.
2. Kościół Parafialny pod wezwaniem Św. Franciszka Salezego i Św. Andrzeja Boboli, postawiony w miejscu spalonego w czasie II wojny światowej drewnianego kościoła.
3. Figura Matki Boskiej na Górze Plebańskiej.
4. Pomnik Grunwaldzki wzniesiony w 500 rocznicę zwycięstwa pod Grunwaldem, wybudowany przez mieszkańców Gorzyc w 1910 roku.
5. Neogotycka kaplica cmentarna z połowy XIX wieku.
6. Pomnik – nagrobek postawiony w hołdzie żołnierzom z Gorzyc, którzy zginęli w czasie I wojny Światowej.

Oprac. Gminna Biblioteka Publiczna w Gorzycach