Furmany

Położenie

Furmany to miejscowość gminy Gorzyce położoną na północnych krańcach Kotliny Sandomierskiej, otoczonej wodami rzek Wisły i Sanu. Graniczą z następującymi miejscowościami: Trześń, Sokolniki, Poręby Furmańskie, dzielnicą Tarnobrzega – Sobowem oraz Żupawą. Zajmują powierzchnię 412, 41 ha, co stanowi 5, 96% powierzchni całej gminy Gorzyce.

Rys historyczny miejscowości Furmany

Wieś Furmany położona jest na terenie dawnej Puszczy Sandomierskiej, w pięknej zwartej zabudowie z nowoczesnymi budynkami. Osadę na swych dobrach założyli Tarnowscy w roku 1750 i stanowiła wtedy osiem rodzin z liczbą 38 mieszkańców. Wieś stopniowo się rozwijała i już w 1794 roku liczyła 92 mieszkańców. W wyniku reform gminnych w 1786 roku znoszono mniejsze gromady i przysiółki wcielając je do większych gmin. W rezultacie rozporządzenia cyrkułu rzeszowskiego (urząd obwodowy) miejscowość Furmany wraz z miejscowością Jeziórko włączone zostały do Żupawy. Stan ten przetrwał do końca rozbiorów Polski. W latach 70 – tych dwudziestego wieku miejscowość, na skutek kolejnego osadnictwa ludzi przybyłych szczególnie z Jeziórka po wywłaszczeniu tych terenów pod potrzeby Kopalni i Zakładów Przetwórczych Siarki, rozwinęła się w znaczącym stopniu. W czasach współczesnych wieś Furmany zmieniła swoje oblicze. Z niewielkiej wioski lasowskiej o słabych glebach, rozdrobnionej i niezamożnej stała się miejscowością nowoczesną, zajmującą znaczną pozycję w strukturze gminy.

Ciekawostki

Czy wiesz że :

• Od 1898 roku istniała w Furmanach szkoła zimowa
• w 1934 r. mieszkańcy powołali Ochotniczą Straż Pożarną
• Helena Samolej z wielkim poświęceniem propagowała kulturę na wsi
•  6 czerwca 1983 r. otwarto Dom Strażaka
• Oprac. Gminna Biblioteka Publiczna w Gorzycach

Historia Wsi Trześń

Osada Trześń wzięła swoją nazwę od drzew – czereśni, które w tym miejscu zwarcie występowały, wcześniejszą nazwę Trześnia – czereśnia wymienia Jan Długosz w Księdze majątków Diecezji Krakowskiej.

Odkryte cmentarzysko i znalezione przedmioty na terenie Trześni wskazują na działalność człowieka na tym terenie jeszcze wczasach prehistorycznych. Najstarsze ślady osadnictwa na terenach obecnej gminy Gorzyce datują się na X tysiąclecie p.n.e.. Z tego okresu pochodzą znaleziska narzędzi kamiennych w Trześni. W okresie neolitu obszar ten był zamieszkały przez ludność zaliczoną przez archeologów do kultury pucharów lejkowatych. W schyłkowej fazie neolitu i we wczesnej epoce brązu (ok. 1700 - 1300 p.n.e.) pojawiają się przedstawiciele kultury ceramiki sznurowej.

We wczesnym średniowieczu żyły tu zachodniosłowiańskie plemiona Lędzian i Wiślan. Byli to Prasłowianie, natomiast w czasach historycznych sandomierscy Lędzianie.

Początki obecności człowieka na obszarach dzisiejszej miejscowości Trześni archeolodzy datują na około X tysiąclecia p.n.e.  Dlatego, zadziwiająca jest data pierwszego zapisu istnienia naszej miejscowości, która przypada dopiero na 1302r. Znajdujemy Trześń w kronice Jana Długosza w spisie parafii z 1326 roku, jako parafię już istniejącą pod wezwaniem św. Mikołaja. Wtedy jej proboszczem był bliżej nieznany Piotr, a parafia miała drewniany kościół pod wezwaniem św. Mikołaja, w Trześni były łany kmiece, zagrody, karczmy i dwór hrabiowski Feliksa Tarnowskiego.

W 1578 roku Trześń liczyła 30 kmieci na 8 łanach, 4 zagrodników z rolą, 5 komorników z bydłem i 9 komorników bez bydła.

Dokument z 1602 roku, dotyczący wizytacji biskupa w Sandomierzu, wykazuje , że w parafii Trześń istniała szkoła parafialna. Według stanu na rok  1785 liczebność naszej parafii wynosiła 472 mieszkańców.

W czasie Powstania Kościuszkowskiego w 1794r.  wielu ochotników spośród tutejszych chłopów i szlachty przyłączyło się do Wojsk Kościuszkowskich. Po jego klęsce rozbitków przygarniały okoliczne wioski.

Po roku 1809 na terenie Trześni nastąpił okres klęsk żywiołowych. Kilkakrotne przemarsze wojsk własnych i obcych spowodowały pozbawienie całej okolicy rezerw żywności.

Według „Słownika geograficznego Królestwa Polskiego” z 1892 roku Trześń z obszarem dworskim i trzema folwarkami liczyła 200 domów i 1043 mieszkańców ( 504 mężczyzn i 539 kobiet) w tym 24 Żydów. Posiadłość hrabiego Jana Tarnowskiego miała młyn i cegielnię, liczyła 618 mórg roli, 85 mórg łąk, 4 morgi ogrodów, 69 mórg pastwisk i 17 mórg moczarów 
i nieużytków.

W 1914r, gdy wybuchła I wojna światowa, powoływano mężczyzn w wieku od 18 do 42 lat w szeregi armii austriackiej. Zaczęły się dni modlitw, płaczu i żegnania swoich najbliższych ojców, braci i synów idących na zew wojenny w obce kraje. Ten koszmar trwał do 3 listopada 1918 roku.

W listopadzie 1918 roku mieszkańcy Trześni brali czynny udział w rozbrajaniu żołnierzy austriackich i tworzeniu struktur niepodległego państwa polskiego.

W II Rzeczpospolitej obszar obecnej gminy Gorzyce leżał w obrębie województwa lwowskiego i powiatu tarnobrzeskiego. W wyniku zmian podziału administracyjnego powiatu utworzono tu gminę zbiorową z siedzibą w Trześni. W drugiej połowie lat 30. tereny pomiędzy Wisłą i Sanem weszły w skład Centralnego Okręgu Przemysłowego. Zaowocowało to powstaniem w Gorzycach Zakładów Metalurgicznych, które uruchomiono w czerwcu 1938 roku.

W 1934 roku siedzibą zbiorczej gminy był Trześń, w tym to czasie powstał jej murowany budynek tzw. „prezydium”, który stoi do dzisiejszego dnia. Oprócz działalności rolniczej ludność gminy Trześń zajmowała się prowadzeniem działalności gospodarczej oraz czynnie angażowała się
w działalność w związkach, partiach i stowarzyszeniach.

W 1934 roku nawiedziła nas wielka powódź, dlatego w 1935 roku rozpoczęto nadsypywanie istniejących wałów.

Dzień 1 września 1939 roku położył kres wszelakim inicjatywom społecznym. Wybuch II wojny światowej spowodował ogromne utrudnienia
w dziedzinie nauczania. Szkoła w Trześni pod koniec wojny została przeznaczona na szpital wojskowy dla żołnierzy radzieckich. Niemcy w czasie wycofywania spalili na terenie Trześni kilka budynków mieszkalnych i gospodarczych oraz zniszczyli most na Trześniówce.

W czasie okupacji hitlerowskiej na terenie gminy Trześń istniały silne placówki Armii Krajowej, a także mniej liczne oddziały Batalionów Chłopskich i Narodowych Sił Zbrojnych. Najważniejszą akcją AK był atak na posterunek policji we Wrzawach.

Wielu mieszkańców Trześni brało czynny udział w drugiej wojnie światowej. Walczyli w 1939 roku w Armii Polskiej, później w podziemiu – partyzantce, w armiach obcych :angielskiej, rosyjskiej.

W 1944 roku przeprowadzono uwłaszczenie rolne – parcelację ziem wchodzących w skład dworu Tarnowskich. Lata powojenne w Trześni to przede wszystkim angażowanie się mieszkańców w usuwanie zniszczeń oraz mozolna praca na roli.

W 1946 roku nasza miejscowość została zelektryfikowana.

3 września 1961 roku została przekazana uczniom do użytku nowa szkoła. Wybudowana jako Pomnik 1000-lecia im. Generała Karola Świerczewskiego .

W latach powojennych gmina Trześń znajdowała się w granicach administracyjnych województwa rzeszowskiego. Zmiana siedziby gminy z Trześni na Gorzyce nastąpiła w 1973 roku. Od 1975 roku gmina pozostawała w granicach województwa tarnobrzeskiego, od 1 stycznia 1999 roku podkarpackiego.

Obecnie Trześń jest jedną z 8 miejscowości wiejskich Gminy Gorzyce, należących do powiatu Tarnobrzeskiego. Jest najdalej wysuniętą miejscowością województwa podkarpackiego w kierunku północno – zachodnim, sąsiadując bezpośrednio z miastem Sandomierz, należącym do województwa świętokrzyskiego.

Trześń liczy 1532 mieszkańców w tym 741 mężczyzn i 791 kobiet, powierzchnia sołectwa 1019,29 ha co stanowi około 14,74 % powierzchni gminy.

Otoczenie

Gmina Gorzyce położona jest w widłach Wisły i Sanu, w obrębie północnej części Podkarpacia w mezoregionie geograficznym Równiny Tarnobrzeskiej. Jest to teren równinny słabo zróżnicowany pod względem morfologicznym. Mniejsze jednostki geograficzno – morfologiczne to Płaskowyż Tarnobrzeski w południowo – zachodniej części gminy – teren płaski porozcinany rozległymi nieckowatymi dolinami oraz szerokie sterasowane doliny rzek Wisły i Sanu. Przez gminę przepływają wpadające do Wisły: Trześniówka i Łęg

Gmina Gorzyce posiada korzystne warunki przyrodnicze do rozwoju rolnictwa:

-         zdecydowaną przewagę terenów równinnych,

-         dużą powierzchnię użytków rolnych,

-         znaczne powierzchnie dobrej jakości gleb,

-         stabilną pogodę oraz klimat w którym można uprawiać większość roślin uprawnych,

-         długi okres wegetacyjny 210 – 220 dni.

Jednak położenie gminy w widłach rzeki Wisły i Sanu stwarza niebezpieczeństwo wystąpienia powodzi. Przez teren gminy przepływają dwie mniejsze rzeki: Trześniówka 
i Łęg. Obecność 4 rzek na terenie gminy przyczyniła się do powstania różnego rodzaju gleb. W pobliżu rzek powstały mady rzeczne, występują one w: trójkącie Sanu i Wisły na terenie wsi Wrzawy, Gorzyce w trójkącie Łęgu i Wisły oraz na terenie wsi Trześń. Gleby te posiadają dobrą zawartość próchnicy i są zasobne w łatwo dostępne dla roślin składniki pokarmowe: fosfor, azot i wapń. Pod względem przydatności rolniczej gleby te zaliczane są do kompleksu pszenno - buraczanego. Na glebach tych udają się rośliny o dużych wymaganiach glebowych: buraki cukrowe, pszenica, rośliny motylkowe, rzepak, mak, warzywa. Odczyn mad jest najczęściej obojętny lub lekko zasadowy.

Najsłabsze gleby w gminie Gorzyce występują na terenie wsi Furmany i Sokolniki. Są to gleby bielicowe wytworzone z piasków gliniastych i glin – mało zasobne w próchnicę. Są to zazwyczaj suche lub zbyt przesuszone oraz przepuszczalne dla wody i z tego powodu ich przydatność rolnicza jest mała. Są one najczęściej kwaśne, lecz ze względu na małe właściwości chłonne wapnowania należy stosować ostrożnie. Uprawia się na nich rośliny mniej wymagające: żyto, ziemniaki, owies, łubin.

 

Gmina Gorzyce obsługiwana jest generalnie komunikacją drogową. Elementami składowymi systemu są:

-         droga krajowa Nr 859 Sandomierz – Stalowa Wola,

-         droga wojewódzka Nr 854 Gorzyce – Annopol,

-         drogi powiatowe:

-         Nr 42 701 Sadowie – Goczałkowice – Wrzawy,

-         Nr 42 702 Trześń – Grębów,

-         Nr 42 703 Trześń – Furmany,

-         Nr 42 704 Furmany – Żupawa – Stale,

-         Nr 42 705 Tarnobrzeg – Sobów – Furmany – st. kolejowa Grębów,

-         Nr 42 745 Kawęczyn – Pasternik – Skowierzyn,

-         Nr 42 751 Zaleszany – Zabrnie,

-         Nr 42 772 Sokolniki – Orliska,

oraz sieć dróg sklasyfikowanych jako gminne.

Struktura przestrzenna gminy Gorzyce charakteryzuje się w miarę skoncentrowaną zabudową wiejską (jednorodzinną i zagrodową) w miejscowościach Trześń, Wrzawy, Furmany, Sokolniki i centralnie położonymi Gorzycami z dominującymi elementami zabudowy przemysłowej (Federal - Mogul) i wielorodzinnej.

Sieć osadnicza połączona jest systemem komunikacji drogowej. Komunikacja kolejowa nie odgrywa istotnej roli w funkcjonowaniu gminy.

Obszar środkowy i południowo – środkowy gminy zagospodarowany jest rolniczo, natomiast w części południowej gminy zalegają kompleksy leśne Nadleśnictwa Rozwadów.

Bilans terenów o różnym stopniu użytkowania przedstawia się następująco:

17,0% - tereny zainwestowane, przekształcone antropogenicznie,

69,0% - tereny gospodarki rolnej,

14,0% - tereny leśne i wód powierzchniowych.

.

 

CHARAKTERYSTYKA MIEJSCOWOŚCI

 

1.      Położenie

 

Miejscowość Zalesie Gorzyckie pod względem geograficznym jest położona na terenie Kotliny Sandomierskiej. Z trzech stron otaczają ją rzeki: od północy Wisła, ze wschodu Łęg i od zachodu Trześniówka. Obszar ten zajmuje szerokie doliny rzeczne wyścielone osadami pochodzącymi zarówno z Wisły jak i z prawobrzeżnych jej dopływów. Stąd duża ilość piasków, żwirów i madów. Często na tych terenach występują wydmy a w obniżeniu między nimi, 
jak i w rozległych dolinach rzecznych znajdują się liczne bagna, starorzecza, jeziora i stawy. Wiąże się to z występowaniem w płytkim podłożu słabo przepuszczalnych iłów lub glin.

Do Wisły wpadają kolejno: Trześniówka oraz Łęg. Oba te prawobrzeżne dopływy biorą początek z Płaskowyżu Kolbuszowskiego i płyną na znacznym odcinku równolegle do Wisły.

 

2.      Rys historyczny 

 

Początki osadnictwa na terenie dzisiejszej wsi Zalesie Gorzyckie to znajdujący się tu w średniowieczu dworek i folwark książęcy, służący monarszym potrzebom podczas polowań. Po wybudowaniu przez Kazimierza Wielkiego zamku w Przyszowie ta rola Zalesia przestała być potrzebna i w końcu w 1439 roku dworek i folwark zostały nadane wójtowi Adamowi z Gorzyc.

Różne koleje historii sprawiają, że dwór staje się własnością Wojciecha Pirockiego. W 1571 roku wraz z córką Wojciecha - Dorotą Pirocką folwark Zalesie otrzymał Stanisław Bartolon rotmistrz KJM – słynny lekarz sandomierski, doktor medycyny.

Zawieruchy wojenne nie omijały naszych ziem. To tu rozegrały się ważne dla losów Rzeczypospolitej wydarzenia związane z Potopem Szwedzkim. 30 marca 1656 r. wojska szwedzkie okrążone przez oddziały polskie i litewskie pod dowództwem Stefana Czarnieckiego, Jerzego Lubomirskiego i Pawła Sapiehy, założyły otoczony szańcami obóz w widłach Wisły 
i Sanu, między Gorzycami i Zalesiem. Na terenie Zalesia należącego wówczas do Kochowskiego stacjonowały wojska Jerzego Lubomirskiego. Po kilku dniach walk oddziały króla Karola Gustawa zdołały wyrwać się z okrążenia. Rok później, w lutym 1657 cała okolica została spustoszona przez sojusznika Szwedów, księcia Siedmiogrodu Rakoczego.

W 1704 roku król szwedzki Karol XII spustoszył sandomierszczyznę, a w wyniku najazdu ucierpiało też Zalesie. Kolejne działania wojenne sprawiły, że tereny te zostały w 1707 roku zrabowane przez Kozaków należących do wojsk Augusta II.

W roku 1772 skutkiem pierwszego rozbioru Polski Zalesie wraz z terenami należącymi 
do obecnej Gminy Gorzyce znalazło się w Zaborze Austriackim.

W 1809 r. na terenie Gorzyc i Wrzaw (działania wojenne nie ominęły także Zalesia) rozegrała się bitwa pomiędzy wojskami Księstwa Warszawskiego a wojskami austriackimi. Polacy dowodzeni przez ks. Józefa Poniatowskiego, zajmujący pozycje we Wrzawach w dniach 12 i 13 czerwca 1809 r. odpierali ataki Austriaków, jednak w obliczu znacznej przewagi wroga zostali zmuszeni do wycofania się na prawy brzeg Sanu.

Prócz przetaczających się przez tereny, na których leży Zalesie Gorzyckie wyniszczających wojen także klęski żywiołowe nie oszczędziły tej miejscowości. W roku 1813 miała miejsce największa z powodzi, jakie kiedykolwiek nawiedziły tę okolicę. Tereny między Wisłą a Sanem z dopływem Łęgu stały się jednym wielkim jeziorem. W Baranowie woda sięgała pół metra w kościele stojącym na najwyższym wzniesieniu w mieście. Z pól nic nie dało się wyratować. Wobec tego w następnym roku 1814 zapanował straszny głód. Władze (teren, na którym znajduje się Zalesie Gorzyckie, w wyniku reformy administracyjnej z 1855 r. wszedł w skład powiatu a następnie starostwa (1867 r.) tarnobrzeskiego) tj. starostwo oraz Rada Powiatowa i jej Wydział zabiegały we Wiedniu o sfinansowanie budowy obwałowań dolin Wisły i Sanu w powiecie tarnobrzeskim. Zabiegi okazały się owocne i rząd przekazał środki na ich wykonanie. Prace rozpoczęto wiosną 1885 roku na prawym brzegu Wisły i na obydwu brzegach Sanu. Zatrudnienie przy budowie obwałowań znaleźli mieszkańcy okolicznych wsi.

W marcu 1888 roku mimo poniesionych nakładów i wysiłków w budowę wałów nie udało się powstrzymać żywiołu. Zatory lodowe na Sanie i Łęgu spowodowały powódź.

Stan dróg zarówno przebiegających przez wsie jak i łączących miasta w XIX wieku był w opłakanym stanie. Szczególnie wiosną i jesienią wozy tonęły w błocie. W celu poprawy tego stanu rzeczy z inicjatywy Wydziału Krajowego wybudowano drogę szutrową z Rzeszowa do Nadbrzezia. Drogę przeprowadzono przez Gorzyce od kościoła do Trześni łącząc drogą i mostem przysiółek Cypel.

W roku 1871 wyznaczona została trasa nowej linii kolejowej od Dębicy przez Tarnobrzeg, Sobów, Rozwadów do Przeworska. Linia kolejowa Sandomierz – Ostrowiec z mostem kolejowym przez Wisłę w Zalesiu Gorzyckim została wybudowana przez Rosjan przy udziale ludności cywilnej w 1915 roku.

W celu uregulowania rzeczek i odwodnienia podmokłych obszarów i bagien utworzone zostało po roku 1898 Powiatowe Biuro Melioracyjne w Tarnobrzegu, które przy pomocy spółek wodnych, pod kierownictwem zasłużonego dla powiatu inż. Jana Bochniaka uregulowało 11 rzek i rzeczek w powiecie (Łęg, Mokrzyszówkę, Trześniówkę), osuszono bagna i mokradła kanałami względnie nawodniono suche piaski.

W 1905 roku dokonano prac regulacyjnych na rzece w Trześni, zmieniając jej koryto. 
W wyniku zmian ponad 100 morgów pola należących do mieszkańców Gorzyc i Zalesia zastało odciętych przez jej nowe koryto.

W roku 1910 zorganizowano na terenie Zalesia szkółkę, dzięki czemu tutejsze dzieci nie musiały już uczęszczać do szkoły w Gorzycach.

I Wojna Światowa

W czasie pierwszej wojny światowej kilkakrotne przejście frontu rosyjsko - austriackiego (1914 - 1915) przyniosło znaczne straty dla okolic Gorzyc.

Po przejściu głównych sił na terenie gminy pozostały oddziały wojsk rosyjskich przeznaczone do budowy dróg i mostów, torów kolejowych. Rosjanie wybudowali w tym czasie (przy pomocy ludności cywilnej, której płacili za wykonywane prace) cztery mosty na Łęgu. Dwa z nich stanęły w Gorzycach, jeden na Przybyłowie i jeden na terenie Kępia Zaleszańskiego. Także cztery mosty wybudowano na Wiśle – w tym kolejowy w Zalesiu Gorzyckim.

W wyniku tych prac powstała nowa droga z Gorzyc do Sandomierza. Wiodła ona przez Górkę Plebańską, po wale do mostu na Łęgu pod Michałem Brzezińskim (Zalesie – Cypel), przez Zalesie do Nadbrzezia i następnie dalej do Sandomierza. Droga przy Górce Plebańskiej istnieje do dziś i nosi nazwę „Ruska Droga’’. 18 czerwca 1915 roku artyleria austriacka ostrzeliwała tutejszy teren z Gór Pieprzowych. Pociski rozrywały się wzdłuż drogi od Gorzyc do Zaleszan. Zmusiło to Rosjan do odwrotu za San. „Odchodząc, świtem pod osłoną mgły spalili za sobą wszystkie mosty, które wcześniej wybudowali. Zniszczeniu również uległy most na Wiśle pod Zalesiem i na Łęgu koło Michała Brzezińskiego.”

W nocy 31 października na 1 listopada 1918 roku – Stanisław Magdziarz z Gorzyc, legionista, komendant gorzyckiej komórki POW zorganizował akcję rozbrajania posterunku wojskowego, pilnującego mostu kolejowego na Wiśle w Zalesiu Gorzyckim. W akcji uczestniczył oddział ochotników składający się z 22 ludzi, wśród których był Jan Burek z Cypla. Po obezwładnieniu posterunku, zorganizowano nową straż na moście. Wójt Zalesia Kaleta dał wartę ze wsi, która uzbrojona w 6 karabinów, pod dowództwem Jana Burka pełniła służbę.

Polska po latach zaborów odzyskała niepodległość. W wyniku nowego podziału administracyjnego obszar Zalesia Gorzyckiego znalazł się w obrębie województwa lwowskiego i powiatu tarnobrzeskiego.

W lutym 1921roku została utworzona w Zalesiu Gorzyckim klasa eksponowana będąca filią szkoły gorzyckiej. Decyzją kuratorium w roku szkolnym 1927 klasa eksponowana w Zalesiu została oddzielona od Gorzyc i powstała samodzielna szkoła jednoklasowa. Nauka odbywała się w drewnianym budynku składającym się z sieni i trzech izb; jedna stanowiła klasę zaś pozostałe były mieszkaniem dla nauczyciela.

Największe inwestycje na terenie wsi w okresie międzywojennym to trwająca w latach 1926 – 1927 budowa żelaznego mostu kolejowego, nasypu pod tory, oraz nasypywanie wałów przeciwpowodziowych. W pracach tych znaleźli zatrudnienie także mieszkańcy Zalesia. Przez Zalesie przeprowadzona została linia elektryczna wysokiego napięcia ciągnąca się od Stalowej Woli do mostu kolejowego. Pod koniec lat dwudziestych powstała pierwsza cegielnia w Zalesiu Gorzyckim zatrudniająca kilku robotników, pracująca sezonowo wiosną i latem.

II Wojna Światowa

Wybuch II Wojny Światowej mieszkańcy odczuli już na początku września1939 roku. Piątego września dowódca Frontu Północnego, gen K. Sosnkowski, wydał rozkaz obrony mostów na Wiśle. Zadanie obrony odcinka Wisły od Zawichostu do Baranowa, zamknięcia mostów i przygotowania ich zniszczenia oraz osłony wycofujących się oddziałów polskich otrzymała Grupa Sandomierz dowodzona prze ppłk Antoniego Sikorskiego. Obronę mostu kolejowego 
w Zalesiu stanowił I batalion 94pp kpt. Stanisława Średnickiego.

Mosty w Sandomierzu i Zalesiu były od 6 do 13 września codziennie bombardowane (o godz. 9.00 i 16.00) siłami 15-18 samolotów.

7 września stacjonujący w Gorzycach dowódca Grupy Sandomierz otrzymał od dowódcy Armii Karpaty rozkaz przygotowania się do walki z bronią pancerną, utrzymania mostów a w razie potrzeby ich wysadzenia. W tym dniu również mieszkańcy Zalesia mogli zobaczyć płynący Wisłą statek ciągnący galar. Statek o nazwie „Paweł” dowodzony przez kapitana Mariana Śliwińskiego ciągnął galar węglowy, na który załadowany był bezcenny ładunek – ewakuowane z Wawelu skarby kultury narodowej. Transport ten z Krakowa początkowo miał dopłynąć do Sandomierza gdzie skrzynie z ładunkiem miały być załadowane na pociąg. Galar wawelski dopłynął do Sandomierza, a tu okazało się, że wszystkie urzędy zostały ewakuowane, a dworzec kolejowy zbombardowany. Nie było nadziei na to, że koleją uda się dowieźć skrzynie ze skarbami do Jarosławia. W związku z tym popłynął dalej do Kazimierza nad Wisłą.

Dnia 9 września o godz. 15.00 czołgi niemieckie 29 Dywizji zmotoryzowanej, która otrzymała rozkaz zdobycia nieuszkodzonych mostów zajęły Sandomierz i ruszyły w kierunku mostów na Wiśle. Po zaciętych walkach oddziały polskie odparły atak i zmusiły czołgi do wycofania się.

10 września w czasie nalotu niemieckiego zniszczeniu uległo jedno przęsło mostu kolejowego w Zalesiu. Most ten o godzinie 13.00 został wysadzony przez mjr Szymanowicza. Niemcy obsadzili już Góry Pieprzowe i północne obrzeża Sandomierza.

W dniu 19 listopada 1939 roku przejeżdżał szosą z Sandomierza do Rozwadowa generał Wehrmachtu. W jego kierunku został oddany strzał. Prawdopodobnie strzelali „dla zabawy” niemieccy żołnierze. Jednak ze strachu przed konsekwencjami skierowali oni oskarżenie na mieszkańców Zalesia. Następnego dnia wieś została otoczona przez jednostkę Wehrmachtu liczącą około 300 osób. W czasie przeprowadzania rewizji w piwnicy jednego z mieszkańców, znaleziono karabin. Niemcy rozstrzelali gospodarza i jego ojca.

Lata okupacji to dla mieszkańców Zalesia czasy zniszczeń, wywózek do obozów koncentracyjnych, do przymusowej pracy w Niemczech oraz obowiązkowych dostaw żywności na potrzeby armii niemieckiej, ale także i zbrojnego oporu- na terenie wsi działał złożony z mieszkańców oddział Batalionów Chłopskich.

Strategicznego obiektu, jakim był most kolejowy na Wiśle w Zalesiu przez całą okupację strzegła straż złożona z kilkudziesięciu żołnierzy. 5 sierpnia 1944 roku niemieckie wojska wycofując się w nocy wysadzają most kolejowy na Wiśle i opuszczają Zalesie. Tego samego dnia do Tarnobrzegu wkroczyły wojska radzieckie. Sowieckie władze wojskowe ogłosiły teren powiatu strefą przyfrontową. Ten stan rzeczy trwał aż do stycznia 1945 roku, kiedy to ruszyła ofensywa Armii Czerwonej. Decyzją władz wojskowych ewakuowano kilka wsi z pasa przyfrontowego. Spotkało to między innymi mieszkańców Zalesia.

Działania frontowe trwały na tych terenach przez około dwa tygodnie. Celem Rosjan było przekroczenie Wisły i uchwycenie przyczółków na lewym brzegu w okolicy Kamienia, Mściowa, Dwikóz oraz zlikwidowanie dział artyleryjskich zlokalizowanych na Górach Pieprzowych. Niemcy mając znakomite pole obserwacyjne zadawali Rosjanom ogromne straty. Piechota rosyjska tylko początkowo wspierana była przez sześć dział artyleryjskich, lecz po ich zniszczeniu została osamotniona. Żołnierze do przeprawy przez wody Wisły nie posiadali żadnego sprzętu poza płotami, zbijanymi z desek tratwami i drzwiami od stodół. Jak się później okazało po stronie niemieckiej była tylko jedna kompania piechoty okopana na nadbrzeżu Wisły z karabinami maszynowymi i jedna bateria z kilkoma działami umieszczonymi na pobliskich Górach Pieprzowych. Świadkowie twierdzą, że wyniku natarcia mogło zginąć nawet około dwóch tysięcy Rosjan. Mimo ponawianego natarcia dopiero przełamanie linii frontowej pod Baranowem Sandomierskim przerwało dalsze walki. Jak się później okazało ten atak w planie strategicznym Rosjan miał być tylko pozoracją przerwania linii frontowej, natomiast główne uderzenie miało być dokonane na przyczółku baranowskim. Po przejściu frontu mieszkańcy wrócili do swoich zniszczonych domostw i zaczęli odbudowę.

Po wojnie Zalesie Gorzyckie znalazło się w granicach administracyjnych województwa rzeszowskiego, powiecie tarnobrzeskim, w gminie zbiorowej z siedzibą w Trześni (do 1973 roku). Pierwszym przejawem życia politycznego po wojnie we wsi stały się wybory sołtysa. 1 lipca 1945 odbyło się głosowanie w Zalesiu Gorzyckim. Pierwszym po wojnie sołtysem został Wojciech Prażmowski, podsołtysem wybrano Ludwika Burka. Po wyborach sołtysów odbyły się 31 lipca 1945 roku wybory do zarządu Gminy Zbiorowej Trześń. Na wójta został wybrany Wincenty Małys zamieszkały w Zalesiu Gorzyckim. Przed wojną był on aktywnym działaczem społecznym – w latach 1918 – 1935 był wójtem gminy jednostkowej w Zalesiu, a także prezesem Kasy Stefczyka.

Po wojnie na terenie Zalesia w drewnianym budynku w centrum wsi zlokalizowana była szkoła. Uczęszczali do niej uczniowie klas 1 – 4. Starsze dzieci uczyły się w szkole w Gorzycach. Budynek szkoły stanowił jednocześnie mieszkanie dla nauczyciela. Budynek ten po przeniesieniu szkoły do Gorzyc był w wykorzystywany na wiejską świetlicę i sklep GS. W 1985 roku powstał obok niego nowy murowany obiekt wybudowany rękami mieszkańców wsi, przy udziale finansowym Urzędu Gminy w Gorzycach oraz GS Trześń.

Reformy administracyjne sprawiają, że od 1973 roku Zalesie należy do gminy Gorzyce, a od 1975 roku w wyniku podziału województwa rzeszowskiego znalazło się w granicach województwa tarnobrzeskiego. Kolejna reforma administracyjna sprawiła, że od stycznia 1999 roku na terenie powiatu tarnobrzeskiego w województwie podkarpackim.

Głównym wydarzeniem ostatnich lat w Zalesiu Gorzyckim stała się powódź 2001 roku. 29 lipca o godz. 2.10 w Zalesiu Gorzyckim – Cyplu, na skutek przesiąknięcia doszło do przerwania wału przeciwpowodziowego rzeki Wisły. Powstała wyrwa na długości około 60 metrów, przez którą wdarły się masy wody zalewając nie tylko Zalesie, ale także Trześń, Sokolniki, Orliska. Mieszkańcy Zalesia zostali ewakuowani i zakwaterowani w szkołach na terenie Gorzyc.

Po fali powodziowej przyszła także fala pomocy, a tereny zalane przez wodę stały się jedną wielką budową. Remontowano nie tylko domy. Na drodze przebiegającej przez Zalesie został położony nowy asfalt, znalazły się fundusze na remont wałów (ostatni remont miał miejsce jeszcze przed II wojną światowa) oraz udrożnienie rowów melioracyjnych.

Niedaleko miejsca gdzie wał został przerwany mieszkańcy usypali kopiec (jego wysokość to poziom wody w czasie powodzi), na którym stanął Krzyż i tablica upamiętniająca to wydarzenie.

 

Bibliografia do rysu historycznego:

Michał Marczak, Tarnobrzeg. Z dziejów miasta i powiatu, Muzeum Historyczne Miasta Tarnobrzega 2000.

Praca zbiorowa pod red. Feliksa Kiryka, Tarnobrzeg: dzieje miasta 1593-1939, Muzeum Historyczne Miasta Tarnobrzega 2005.

Wojciech Kalinowski, Tadeusz Laik, Tadeusz Przypkowski, H. Rutkowski, S. Trawkowski, Sandomierz, Warszawa 1956.

Stanisław Myszka, Radomyśl nad Sanem – dzieje miasta i parafii, Stalowowolskie Regionalia Muzealne nr 5, Stalowa Wola 2003.

Bronisław Seniuk: „Szaniec szwedzki” w Motyczach Szlacheckich, W: Pamiętnik Sandomierski Tom I, Muzeum Okręgowe w Sandomierzu, Sandomierz 1993.

Wilhelm Gaj-Piotrowski, Królewski zamek w Przyszowie - studium z dziejów osadnictwa, Stalowowolskie Regionalia Muzealne nr 2, Stalowa Wola 1998.

Zbigniew Święch, Cud Nadwiślański Września 1939. Rzeszów: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1989.

Benedykt Budziło, Gorzyce i Wrzawy: zarys dziejów, Secesja Kraków 2000.

Marta i Grzegorz Kubal, Miejscowości Gminy Gorzyce na przestrzeni wieków, Krosno – Targowisko 1998.

Praca zbiorowa pod red. Henryka Samsonowicza, Dzieje Sandomierza, Polskie Towarzystwo Historyczne, Warszawa 1993.

 

 

 

3.      Strefa społeczna

-  Ludność

Wg stanu na dzień 16 października 2008 r. gminę Gorzyce zamieszkuje 13753 osoby, w tym liczba mieszkańców Zalesia Gorzyckiego wynosi 197 osoby tj. 1, 43 % ogólnej liczby mieszkańców gminy. Struktura ludności miejscowości Zalesie Gorzyckie w latach 2000 – 2007 przedstawia się następująco:

§         2000 – 169,

§         2001 – 178,

§         2002 – 186,

§         2003 – 189,

§         2004 – 192,

§         2005 – 198,

§         2006 – 197,

§         2007 – 199.

Struktura ludności miejscowości Zalesie Gorzyckie – wiekowo (dane na dzień 16.10.2008 r.):

Przedziały wiekowe	Kobiet  (K)	Mężczyzn  (M)	Liczba ludności (K+M)	Struktura  (w %)
0 – 6	13	7	20	10,15
7 – 15	12	12	24	12,18
16 – 20	10	9	19	9,64
21 – 29	13	16	29	14,72
30 – 49	25	25	50	25,38
50 – 59	7	12	19	9,64
60 i więcej	20	16	36	18,27
Razem	100	97	197	100

Jak wynika z powyżej przedstawionych danych miejscowość Zalesie Gorzyckie zamieszkuje więcej kobiet niż mężczyzn. Najbardziej liczną grupę wiekową stanowią osoby w przedziale wiekowym od 30 do 49 lat.

 -        Oświata

Na terenie sołectwa Zalesie Gorzyckie nie funkcjonuje żadna szkoła. Dzieci z Zalesia, które uczęszczają do klas od 1 do 6 muszą dojeżdżać do Szkoły Podstawowej w Gorzycach. Natomiast młodzież gimnazjalna kształci się w Gimnazjum w Gorzycach.

-        Służba zdrowia

Mieszkańcy sołectwa korzystają z usług lekarzy rodzinnych w Gorzycach oraz Szpitala powiatowego w Tarnobrzegu.

-        Bezpieczeństwo publiczne

Teren wsi Zalesie Gorzyckie obsługuje Posterunek Policji z siedzibą w Gorzycach. Obsługuje on teren całej Gminy Gorzyce.

-        Utylizacja odpadów stałych

Odpady komunalne z obszaru Sołectwa Zalesie Gorzyckie są wywożone przez Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej w Gorzycach. Odbiór odbywa się według harmonogramu raz w miesiącu oraz na zgłoszenia dodatkowe. Odpady przewożone są na wysypisko w Jamnicy bądź na składowisko odpadów w Sandomierzu.

Na terenie miejscowości prowadzona jest selektywna zbiórka odpadów „u źródła” polegająca na tym, że wstępna selekcja odbywa się w miejscu powstawania odpadów, tj. w gospodarstwach domowych. Mieszkańcy w domach segregują odpady według rodzajów w systemie workowym. Każde gospodarstwo domowe otrzymuje worki foliowe, w których gromadzi surowce wtórne: papier i makulaturę w workach niebieskich, opakowania szklane w workach zielonych, opakowania z tworzyw sztucznych w workach żółtych. Odbiór zebranych surowców odbywa się, bezpośrednio od mieszkańców, raz w miesiącu zgodnie z harmonogramem.

 4.      Infrastruktura techniczna

-        Telekomunikacja

Wieś obsługiwana jest przez Telekomunikację Polską SA oraz MNI Telecom Sp. z o.o. 
Na całym terenie działają operatorzy sieci komórkowych.

-        Komunikacja

a.      Drogi

Na południowych obrzeżach wsi przebiega droga krajowa nr 77 Sandomierz – Przemyśl, która zapewnia łączność z Sandomierzem, Tarnobrzegiem i Gorzycami a dalej ze Stalową Wolą, a także umożliwia połączenia lokalne pomiędzy sąsiednimi sołectwami. Przez środek wsi przebiegają drogi gminne o nawierzchni bitumicznej:

§        Nr 100109R (Gorzyce – Zalesie Gorzyckie) o długości 2,55 km.,

§        Nr 100110R (Zalesie Gorzyckie – Ostrówek) o długości 1,20 km.,

Ponadto w miejscowości znajduje się droga wewnętrzna nr G-25 (Zalesie – Ostrówek) o długości 0,52 km.

b.      Kolej

Przez teren sołectwa przebiega linia kolejowa Sandomierz – Ostrowiec. Najbliższa stacja PKP znajduje się w Sandomierzu i jest ona oddalona o około 6 km.

 -        Pozostałe

Miejscowość Zalesie Gorzyckie posiada sieć wodociągową, gazową i elektryczną. Brak jest kanalizacji, gospodarstwa domowe posiadają zbiorniki bezodpływowe. Docelowo problem ten będzie rozwiązany poprzez budowę kanalizacji ciśnieniowej.

 5.      Strefa gospodarcza

-        Przemysł

Na terenie Zalesia daje się odczuć brak przemysłu. Jedynym jego przejawem jest funkcjonująca cegielnia polowa. Mieszkańcy sołectwa znajdują zatrudnienie w ościennych miejscowościach bądź trudnią się rolnictwem.

 -        Rolnictwo

W miejscowości Zalesie Gorzyckie występują korzystne warunki przyrodnicze sprzyjające produkcji rolnej. Charakterystycznym dla terenów miejscowości jest:

-         przewaga terenów równinnych,

-         gleby dobrej jakości,

-         długi okres wegetacyjny 210 – 220 dni,

-         stabilna pogoda oraz klimat, który pozwala uprawiać większość roślin uprawnych.

Podstawowym kierunkiem w produkcji roślinnej jest uprawa roślin zbożowych, w tym kukurydzy, roślin okopowych i fasoli. Występuje dużo starych sadów z tradycyjnymi polskimi odmianami jabłoni, śliw i gruszy. Naturalne walory rolniczej przestrzeni produkcyjnej na terenie wsi pogarsza, w dużym stopniu, niekorzystna struktura gospodarstw indywidualnych, cechująca się dużym rozdrobnieniem. W większości gospodarstwa te produkują tylko na własne potrzeby Właściciele gospodarstw indywidualnych oprócz pracy we własnych gospodarstwach, pracują również w pobliskich zakładach pracy.

 

Średnia powierzchnia gospodarstw w sołectwie.

Sołectwo	Liczba mieszkańców	Ilość gospodarstw (powyżej 1 ha)	Powierzchnia ogólna w ha (użytki rolne)
Zalesie Gorzyckie	197	30	185,79

 

.

TRZEŚŃ

Położenie

Trześń położona jest we wschodniej części gminy Gorzyce nad rzeką Trześniówką, która wyznacza granicę pomiędzy województwem podkarpackim i świętokrzyskim. Od wschodu Trześń graniczy bezpośrednio  z miastem Sandomierz.

Rys historyczny miejscowości Trześń

Po raz pierwszy Trześń pojawia się w dokumencie lokacyjnym wsi  Węgorzewo z roku 1302. Wśród świadków tego wydarzenia wymieniony jest Wit, kapelan kościoła pod wezwaniem Św.Mikołaja  w Trześni.  Pełne prawa parafii uzyskał tenże kościół prawdopodobnie między rokiem 1302 a 1325. Fundatorem parafii był Pełka ówczesny dziedzic Trześni, który sprzedał wieś Janowi Tarnowskiemu kasztelanowi sandomierskiemu  w 1379 roku.  Od tej chwili ziemie trześniowskie stanowiły własność rodu Tarnowskich przez następne stulecia, aż do końca II wojny światowej. Dokument z 1602 roku, dotyczący wizytacji biskupa w Sandomierzu, wykazuje , że w parafii Trześń istniała szkoła parafialna. W 1785 r. wieś liczyła 472 mieszkańców. W okresie I i II wojny światowej liczne przemarsze wojsk, starcia, potyczki  i bitwy dokonały ogromnych zniszczeń na terenie Trześni . W 1934 r. Trześń  była siedzibą zbiorczej gminy, w tym to czasie powstał jej murowany budynek tzw. „prezydium”, który stoi do dzisiejszego dnia. Zmiana siedziby gminy z Trześni na Gorzyce nastąpiła w 1973 roku. 

Warto zobaczyć

• Zespół Kościoła Parafialnego p.w. Świętej Rodziny:

- kościół murowany 1893-1899

- plebania murowana XIX/XX w.

- ogrodzenie murowane k.XIX w.

• Zespół dworski

- dwór murowany II połowa XIX w.

- spichlerz murowany II połowa XIX w.

Ciekawostki

• Nazwa Trześń, jak czytamy w Księdze majątków Diecezji Krakowskiej autorstwa Jana Długosza,  pochodzi od drzew trześni- czereśni, które w tym miejscu zwarcie występowały. Pierwotnie wioska nosiła nazwy: Czeresznia, Czereśnia, Trześnia.
• W 1809 r. Dworek Tarnowskich, który był przez krótki okres  kwaterą główną sztabu generalnego Wojsk Księstwa Warszawskiego, gościł w swoich progach takie znakomitości jak: książę Józef Poniatowski, generał Michał Sokolnicki, pułkownik Stanisław Potocki czy literat Aleksander Fredro.                                                                                                               
• W ścianie Kościoła pod wezwaniem Świętej Rodziny do dziś tkwi pocisk, który trafił tam podczas bombardowania   w 1944 r.

Oprac. Gminna Biblioteka Publiczna w Gorzycach

Zalesie Gorzyckie

Położenie

Miejscowość Zalesie Gorzyckie pod względem geograficznym jest położona na terenie Kotliny Sandomierskiej. Z trzech stron otaczają ją rzeki: od północy Wisła, ze wschodu Łęg i od zachodu Trześniówka. Obszar ten zajmuje szerokie doliny rzeczne wyścielone osadami pochodzącymi zarówno z Wisły jak i z prawobrzeżnych jej dopływów.

Rys historyczny miejscowości Zalesie Gorzyckie

Początki osadnictwa na terenie dzisiejszej wsi datuje się na połowę  XVI w. , kiedy to król Zygmunt August nadał Wojciechowi Pirockiemu, burgrabiemu zamku sandomierskiego, młyn z rolami we wsi Gorzyce. Zorganizowany w tym miejscu folwark dał początek nowej osadzie Zalesie. Nieco później folwark ów za sprawą związków małżeńskich znalazł się w posiadaniu słynnego lekarza sandomierskiego  i rotmistrza Stanisława Bartolona. W XIX w. Gorzyce i Zalesie należały do rodziny Wiktorów, później stały się własnością żydowskiej rodziny Eksteinów. Na początku XX w. wieś liczyła 47 domostw i 229 mieszkańców. Punktem charakterystycznym dla Zalesia jest most kolejowy na rzece Wiśle.

Ciekawostki

Czy wiesz że :

• W roku 1813 miała miejsce największa z powodzi, jakie kiedykolwiek nawiedziły tę okolicę.
• W 1915 r. Rosjanie wybudowali  pierwszy most na rzece Wiśle.
• W roku 1910 zorganizowano na terenie Zalesia szkółkę
• W latach 1926 – 1927 nastąpiła  budowa żelaznego mostu kolejowego, nasypu pod tory, oraz nasypywanie wałów przeciwpowodziowych.
• 29 lipca 2001 r. Zalesie Gorzyckie nawiedziła kolejna  powódź .
• Oprac. Gminna Biblioteka Publiczna w Gorzycach

HISTORIA SOKOLNIK

 

Cały obszar ziemi leżący w widłach Wisły i Sanu zajmowała w dawnych czasach Puszcza Sandomierska, zwana też Kotliną Sandomierską, po której do dzisiaj zachowały się resztki lasów w powiecie tarnobrzeskim, niżańskim i kolbuszowskim. Puszcza wskazuje na dawne ślady życia ludzi; byli to Prasłowianie, a w czasach historycznych sandomierscy Lędzianie.

Za pierwszych Piastów ludność miejscowa prawdopodobnie najliczniej zaludniała puszczę naprzeciw Sandomierza, jako spełniająca pewne posługi na rzecz tamtejszego dworu. Tak więc w pobliżu grodu powstawały z osadzonej przez księcia ludności niewolnej – osady mające zapewnić mu stałe zaopatrzenie załogi w żywność, odzież, broń oraz pieczę nad końmi i bydłem, hodowanym dla pożywienia załogi.

            W połowie XII wieku za panowania księcia Henryka Sandomierskiego powstała w puszczy sandomierskiej jeszcze jedna osada służebna jaką były Sokolniki, hodujące dla tego księcia sokoły do polowania. Jej powstanie datuje się na rok 1191, kiedy to nazwa ta pojawiła się w historii pisanej, w tzw. Kodeksie Dyplomatycznym Małopolski, ale wykopaliska archeologiczne prowadzone na terenie wsi dowodzą, że istniała ona znacznie wcześniej, bowiem odkryte cmentarzyska pochodzą z czasów Kultury Łużyckiej.

O tym, że takie osady łowców w puszczy zakładano wspomina kronikarz Gall Anonim i podaje, że Bolesław Chrobry sprowadził do Polski łowców rozmaitej narodowości, którzy chwytali mu wszelką zwierzynę, a Jan Długosz w Komentarzach o Ziemi Sandomierskiej wspomina o dwunastu kmieciach, karczmie, kościele i folwarku na Tarnowie w Sokolnikach.

Pierwsza lustracja królewszczyzn starostwa sandomierskiego z lat 1564 – 65 wspomina o dwu stawach rybnych w Sokolnikach, które dostarczały ryb do sandomierskiego zamku.

Słuszność powstania osad łowieckich potwierdza także kolejna lustracja królewszczyzn starostwa sandomierskiego z roku 1569 oraz inwentarze z lat 1578 i 1586,  które jeszcze w tym czasie wyliczają na terenie Sokolnik dwóch łowców – hodowców sokołów dla książąt sandomierskich.

            Stosunki między ludnością wiosek królewskich, w tym i Sokolnik a starostwem sandomierskim nie były najgorsze. Ludność nie obciążona zbytnio robocizną pańszczyźnianą na folwarkach mając możność wykupienia się od pańszczyzny mogła stosunkowo łatwo wypełniać swe zobowiązania, stąd nie zachodziła potrzeba wymuszania danin. Zarówno sołtysi jak i łowcy mogli zanosić skargi na miejscowa administrację starościńską nawet do królów, stykając się z nimi bezpośrednio podczas polowań.

            Często przebywał tu Kazimierz Wielki. Polował też w roku 1410 i 1433 Władysław Jagiełło. Król Władysław Warneńczyk przywilejem z roku 1443 zwolnił łowców z Sokolnik: Stanisława Karę i Jana Marca od wszelkich danin w zamian za obowiązek stawiania się przy królu do łowów. Podobnie w roku 1478 Kazimierz Jagiellończyk zwolnił sołtysa z Sokolnik – Wojciecha Dula – od obowiązku brania udziału w wyprawach wojennych. Przywilej ten zatwierdził w roku 1596 król Zygmunt III Waza, prawdopodobnie w czasie przebywania tu na polowaniu. Król Zygmunt Stary osobnym przywilejem zapewnił dożywotnie użytkowanie 20 barci pszczół w lasach królewskich bez uiszczania daniny miodowej – Michałowi Kaliście – łowcy poprzedniego króla Aleksandra.

            O oddaniu dla władzy królewskiej ludności puszczańskiej świadczy fakt, że kiedy Stefan Czarnecki na wiosnę 1656 roku zwrócił się tajnym uniwersałem do sołtysów wsi królewskich, w tym do sołtysa w Sokolnikach, ludność puszczańska na czele z sołtysami w dniu 10 marca tegoż roku uderzyła na oddziały szwedzkie osłaniające budowę mostu na Wiśle w Nadbrzeziu. Rozgromiła je i w ten sposób nie dopuściła do zbudowania mostu na skutek

czego król szwedzki, gdy nadciągnął ze swoimi wojskami pod Sandomierz, osaczony został w widłach Wisły i Sanu.

            Po pierwszym rozbiorze Polski dobra królewskie w Puszczy Sandomierskiej przeszły na własność austriackiego skarbu, tzw. fiskusa albo kamery. Dotychczasowym posiadaczom pozostawiono je w dożywocie na mocy konwencji Rzeczypospolitej z rządami zaborczymi. Wreszcie w roku 1835 rząd austriacki zdecydował się na ostateczną sprzedaż dóbr kameralnych; wioski: Sokolniki, Jamnica, Grębów, Wydrza z Jeziórkiem i Nadbrzezie kupił Jan Roch – Dolański.

Mimo nieznacznej poprawy sytuacji prawnej włościan rząd austriacki doprowadził do pogorszenia ich stanu ekonomicznego; ustawiczne wojny prowadzone przez Austriaków spowodowały nałożenie na ludność, w tym i na chłopów, podwyższonych podatków oraz dokonywanie obowiązkowego poboru rekruta do wojska austriackiego.

            W roku 1777 generalnym leśniczym starościńskim z siedzibą w Sokolnikach był Jan de Falkenfeld -Cienciewicz, a w roku 1785 akta wymieniają Franciszka Raróg – Kosiarskiego komisarzem i plenipotentem starostwa sandomierskiego.

            Sołectwo w Sokolnikach jeszcze przed pierwszym rozbiorem Polski było w posiadaniu Ignacego Skarbka – Borowskiego, który sprzedał je bądź zastawił Janowi de Falkenfeld – Cienciwiczowi, nadleśniczemu kameralnemu od roku 1783 w Sokolnikach, a po śmierci tegoż w roku 1803 prowadzili o rzeczone sołectwo długotrwały spór w sądzie dominikalnym w Mokrzyszowie wspomniany już Borowski z Maciejem Kubiczem – jednym ze spadkobierców Cienciewicza.

            W roku 1786 tutejsza ludność doświadczyła głodu, w dużej mierze spowodowanego ogromnym wylewem Wisły i Sanu; zalane zostały nie tylko nadbrzeżne wsie leżące nad tymi rzekami, ale także sąsiadujące z Trześniówką i Łęgiem aż po Stale, Żupawę i Sokolniki. Kolejna wielka powódź nawiedziła te okolice w roku 1813.

            Utworzenie w 1855 r. urzędów powiatowych spowodowało ogłoszenie w roku 1856 tymczasowego postanowienia o urządzeniu gmin (gromad). Taka gmina miejscowa postała wówczas w Sokolnikach. Na czele stał wójt z przysiężnymi; do niego należał zarząd majątkiem gminnym.

             Wprowadzenie samorządu krajowego, powiatowego i gminnego było w owym czasie przełomem w stosunkach wewnętrznych w Galicji, bowiem z tą chwilą zaczął się okres postępu i rozwoju gospodarczego i kulturalnego życia wsi i miasteczek, co nie ominęło także Sokolnik. W 1880 r. powstała Ochotnicza Straż Pożarna, zaś na przełomie lat 1910/11 – Kółko Rolnicze z Kasą Stefczyka. W 1932/33 r. zawiązuje się Koło Gospodyń Wiejskich na bazie kółek rolniczych; w latach 1935/36 rozpoczyna działalność Stowarzyszenie Młodzieży Katolickiej Męskiej i Żeńskiej oraz Akcja Katolicka jako stowarzyszenie dla dorosłych.

Kroniki odnotowują, że w 1937 r. we wsi pojawiło się pierwsze radio, a tuż przed wybuchem wojny rozpoczęto rozbudowę szkoły, którą pożar strawił w czasie działań wojennych.

Po wojnie i odbudowaniu szkoły, w 1948 r., przeprowadzono pierwszy kurs w ramach walki z analfabetyzmem, a w 1950 r. założona została biblioteka z pierwotnym księgozbiorem w liczbie 715 pozycji.

W latach 1954/55 usiłowano, na fali propagowania ideologii socjalistycznych, utworzyć tu spółdzielnię produkcyjną, ale na usiłowaniach ten plan się zakończył; spółdzielnia nie powstała. Sukcesem zakończył natomiast działalność Komitet Elektryfikacyjny, powstały w lutym 1957 r., bowiem rok później prace nad elektryfikacją wsi zakończono.

Warto także wspomnieć o rozpoczęciu w 1962 r. budowy remizy strażackiej oraz o utworzeniu cztery lata później Ludowego Zespołu Sportowego. Ważnym wydarzeniem było rozpoczęcie melioracji gruntów w 1970 r., których scalenie nastąpiło w latach 1971/72. W tym czasie droga Trześń – Grębów – Stacja otrzymała asfaltową nawierzchnię.

 

Wieś Sokolniki już w 1326 roku należała do kapelanii, a następnie do parafii w Trześni; stan ten trwa do dziś.

Gmina Sokolniki funkcjonowała do roku 1934; następnie po utworzeniu gminy zbiorowej w Trześni weszła w jej skład. Od 1950 (1954) r. po powstaniu Gromadzkiej Rady Narodowej w Trześni stała się jej częścią i stan ten trwał do 31 grudnia 1972 r. Od 1 stycznia 1973 r. jako sołectwo należy do gminy Gorzyce.

Demografia

Według danych GUS na koniec 2005 roku gmina liczyła 13778 mieszkańców, z czego 1955 to mieszkańcy Sokolnik, co stanowi 14,2% mieszkańców Gminy.
Miejscowość Sokolniki na koniec października 2007 liczy 1973 mieszkańców. 
Sytuację demograficzną w miejscowości w latach 2001 -2007 przedstawiają poniższe tabele: 
 

Tabela 1. Struktura ludności

Wyszczególnienie	Liczba ludności
	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007
Sokolniki	1974	1958	1947	1955	1957	1962	1973

  Tabela 2. Struktura ludności wiekowo

Lp.	Wyszczególnienie	Liczba	Struktura %	W tym kobiety	% udział kobiet
1.	Dzieci w wieku do 0 do 6	143	7,3	79	55,2
2.	Dzieci w wieku od 7 do 15	229	1,7	121	52,8
3.	Młodzież w wieku od 16 do 20	174	8,9	83	47,7
4.	Dorośli w wieku od 21 do 29	310	15,8	146	46,1
5.	Dorośli w wieku od 30 do 49	506	25,8	242	47,8
6.	Dorośli w wieku 50 lat i więcej	593	30,3	332	55,9
	RAZEM	1955	100	1003	51,3

 

 

Struktura gospodarki jest skutkiem wieloletnich dążeń ludności do pracy w okolicznych dużych przedsiębiorstwach zlokalizowanych zwłaszcza w Tarnobrzegu, 

Struktura bezrobocia według wykształcenia w Gminie Gorzyce przedstawia się następująco:

- wyższe: 5,90%

- średnie: 32,43%

- zawodowe: 34,83%

-  pozostałe: 26,82%

Zwolnienia grupowe z firm wymienionych miast - w pierwszej kolejności dotknęły dojeżdżających pracowników - spowodowały również wzrost bezrobocia ukrytego. Powyższe jest główną przyczyną rosnącego zubożenia i spadku stopy życiowej ludności.

 Należy podkreślić przy tym, że prawo do zasiłku z roku na rok przypada coraz mniejszej liczbie bezrobotnych.

  Osoby posiadające znaczne kwalifikacje i pozostające jednocześnie bez pracy stanowią naturalne, potencjalne zasoby do rozwoju przedsiębiorczości.

 Obecnie w skutek tych procesów podstawowym źródłem utrzymania jest rolnictwo, pomimo iż nie posiada ono na obszarze miejscowości zbyt dogodnych warunków naturalnych. Łącznie funkcjonuje około 300 gospodarstw rolnych.

Dochodowość zdecydowanej większości gospodarstw jest niedostateczna.

Generalnie należy stwierdzić, że gospodarstwa są niedoinwestowane, dysponują zamortyzowanym majątkiem, nie mają możliwości akumulacji kapitału. Otoczenie rolnictwa jest nierozwinięte. Lokalna baza przetwórstwa rolno - spożywczego jest niedostateczna.

Również sektor przedsiębiorczości jest rozwinięty w stopniu niedostatecznym.

Potencjał gospodarczy
Stalowej Woli, Sandomierzu i Gorzycach. Przez wiele lat miejscowa ludność łączyła tę pracę z gospodarką na roli. Te wieloletnie ciążenia stały się od drugiej połowy lat 90-tych, źródłem poważnych problemów strukturalnych. Liczba zarejestrowanych bezrobotnych w całej Gminie Gorzyce wynosi 999 osób    (w tym 606 kobiet), z czego bez prawa do zasiłku pozostaje 886 osób (w tym 558 kobiet). Dominującą grupą bezrobotnych stanowią ludzie w wieku 25 -34 lata.

Atrakcje przyrodnicze, kulturowe

Przyroda

Sokolniki, jak i całe województwo podkarpackie, w porównaniu z innymi regionami kraju, ma stosunkowo dobrze zachowane środowisko przyrodnicze.

Na terenie miejscowości jest 815 ha lasów. Są to lasy mieszane z dominacją sosny      o siedlisku borów świeżych i wilgotnych, a podszyt stanowią brzoza i leszczyna. W lasach występuje zwierzyna łowna. Nad rzeką Lęg stwierdzono ślady działalności bobrów. Na terenie miedzywala znajdują się miejsca gniazdowania chronionych gatunków ptaków. Na terenie miejscowości Sokolniki występują gleby bielicowe oraz kopaliny żwiru i piasku. 

 Turystyka i sport

Turystyka

Pomimo istniejących walorów naturalnych i kulturowych oraz bezpośredniego sąsiedztwa Sandomierza miasta o historycznym znaczeniu, turystyka nie odgrywa istotnej roli w rozwoju miejscowości Sokolniki jest to jednak patrząc w przyszłość gałąź gospodarki, która będzie się intensywnie rozwijać.

Sport

Na terenie miejscowości Sokolniki działa LZS „Sokół – Sokolniki” składający się z dwóch drużyn.

 Infrastruktura

Mieszkalnictwo

W miejscowości Sokolniki podstawową formą budownictwa jest budownictwo tradycyjne. Głównie są to domy mieszkalne.

O poziomie warunków mieszkaniowych decyduje wiele różnorodnych czynników między innymi:

-       stan zasobów mieszkaniowych,

-       liczba gospodarstw domowych,

-       sytuacja demograficzna,

-       zamożność społeczeństwa.        

 

Tak, więc poważne problemy występują także w budownictwie. Przyczyną tego stanu rzeczy są:

·        wysokie koszty budowy,

·        niskie dochody mieszkańców,

·        ograniczone środki finansowe gminy, której nie stać na realizację budownictwa komunalnego.

W zasobach mieszkaniowych Sokolnik jest 300 gospodarstw.

 

Infrastruktura drogowa

Sokolniki posiadają stosunkowo dobre położenie komunikacyjne. Na sieć dróg składają się drogi powiatowe i gminne. Łączna sieć dróg na terenie miejscowości Sokolniki wynosi 15,26 km, w tym o ulepszonej nawierzchni 14,5 km.

.

  Charakterystyka miejscowości Wrzawy

 

Położenie geograficzne i administracyjne

Miejscowość Wrzawy położona jest w województwie podkarpackim, w powiecie tarnobrzeskim, gmina Gorzyce, tuż u ujścia rzeki San do Wisły.   Sołectwo zajmuje część obszaru dawnej Kotliny Sandomierskiej, zwanego także Puszczą Sandomierską.

Osada posiada naturalne granice:

- na zachodzie rzekę Wisłę,

- na wschodzie San,

- na południu wzniesienie będące szczątkowym fragmentem Gór Pieprzowych, zwane „Plebańską Górą, oraz

- dolny bieg rzeki Łęg z ujściem do Wisły.                    

Ujście Sanu do Wisły w miejscowości Wrzawy

 W całości gmina Gorzyce zajmuje powierzchnię 69,0 km², przy czym sama miejscowość Wrzawy to obszar obejmujący 15,93 km²

Sołectwo liczy sobie 1572 mieszkańców, co stanowi 11,41% ogólnej liczby mieszkańców zamieszkujących gminę.

Historia

Nazwa miejscowości Wrzawy jest jedyną nazwą własną występującą 
na ziemiach polskich. Istnieją różne wersje wyjaśniające pochodzenie nazwy sołectwa. Jedna z nich mówi, że została utworzona od nazwy osobowej „Wrzawa”, druga, że na miejscowość przeniesiona została nazwa wody, która „wrze i kotłuje się tworząc wiry i odmęty”, następną odnosi się do wielości ptactwa wodnego, które czyniło „wrzawę”- i stąd nazwa wsi. Jednakże z analiz wynika na pewno to, iż nazwa miejscowości jest nazwą topograficzną wtórną.

 Wrzawy leżą na terenie równinnym, gdzieniegdzie usiane są niewielkimi wzniesieniami, które zostały ukształtowane dzięki naniesieniu materiału glebowego przez częste wylewy rzek.

By uniknąć klęski powodzi ludzie właśnie na tych wzniesieniach budowali swe chaty. W ten sposób powstały niewielkie zbiorowości zwane przysiółkami.

 Wisła i San przez większość roku nadawały tej równinie urody, natomiast 
w okresach wiosennych roztopów, względnie nadmiernych opadów, napawały trwogą i zmuszały niejednokrotnie do ratowania dobytku, plonów, a nawet życia. W ten sposób w walce z przyrodą i żywiołem kształtowały się na przestrzeni dziejów obyczaje i solidarność społeczna, a na jej podłożu regionalna tradycja i kultura.

Osada wrzawska swym rodowodem sięga okresu średniowiecza, a jej płożenie grodu sandomierskiego. Były to dobra książęce, którymi na skutek rozdawnictwa ziemi, obdarzano wojów w ilości jednej do dwóch ówczesnych wsi. Nadania ziemi na prawie rycerskim zapoczątkował Bolesław Śmiały. Na takim prawie rycerskim osadę Wrzawy (Wreuici) otrzymał zasłużony wobec króla rycerz - komes Stefan Węgier. Zapis ten występuje w dokumencie z 1294 roku. O tym, 
że osada Wrzawy istniała wcześniejsza niż pierwszy o niej zapis źródłowy, świadczą wykazy świętopietrza i dziesięciny papieskiej, z których wynika, iż parafia wrzawska istniała już w 1271 roku. Wrzawy musiały być znaczącą parafią skoro poświęcił jej znaczną uwagę Jan Długosz w Księdze majątków diecezji krakowskiej. Z dzieła tego wynika, iż parafia Wrzawy  posiadała w XV w. kościół parafialny pod wezwaniem św. Wawrzyńca i była własnością Andrzeja z Sienna herbu Dębno. Wieś miała łany kmiece, karczmy, zagrodników oraz folwark.

W roku 1474 z części ziem województwa sandomierskiego utworzono województwo lubelskie. W skład tego nowego województwa weszło również terytorium parafii Wrzeskiej i stan ten przetrwał do końca Rzeczpospolitej Obojga Narodów, czyli do 1772 roku.

W czasach „potopu szwedzkiego” w Gorzycach stanął ze swą armią król szwedzki Karol Gustaw (30 marca 1654 roku). Zajmował kwaterę we dworze gorzyckim, wyczekując posiłków. Został osaczony przez Stefana Czarneckiego miedzy Gorzycami, Trześnią a Wrzawami. Jeszcze w 1656 roku tereny te pustoszone były przez armię siedmiogrodzka pod wodzą księcia Rakoczego, który skierował wojska w stronę Sandomierza, przekraczając San „na Czekaju” pod Wrzawami.

 W czasach saskich położenie mieszkańców okolic Wisły i Sanu znacznie się pogorszyło. Przemarsz wojsk, grabieże , głód i epidemie nękały ludność.

W 1702 roku wojska szwedzkie w bitwie pod Kliszowem (19 lipca) pobiły wojska saskie. August II Sas cofnął się pod Gorzyce, gdzie nakazał gromadzić się pospolitemu ruszeniu województw małopolskich. Zjazd  sandomierski odbył się na polach między Gorzycami (góra Plebańska) a Wrzawami (Wieruszna). Uroczyste nabożeństwo odbyło się w kościele gorzyckim na „Górze Plebańskiej”, a po nim rozpoczęły się burzliwe obrady pospolitego ruszenia województwa małopolskiego. W dziesięć lat później w roku 1712 zawiązało się na tych polach wojsko, związek przeciw Sasom, który był powodem konfederacji tarnogrodzkiej.

  Wiosną 1809 roku miała tu miejsce „bitwa wrzawska”. Wojska polskie liczyły około 7 tysięcy, austriackie około 18 tysięcy ludzi. 12 czerwca 1809 roku około godziny dwunastej w południe od strony Gorzyc z „Góry Plebańskiej” rozległ się grzmot armat i rozpoczęła się bitwa.

Jerzy Skowronek pisał::

W bitwie pod Wrzawami książę Józef Poniatowski dobrze wykorzystał teren i uczestniczył bezpośrednio w walce, mimo to na skutek przewagi wroga doznał porażki i musiał cofnąć się na prawy brzeg Sanu.

Bitwa Wrzawska miała być ostatnią batalia, w której dowodził i brał udział wódz naczelny armii polskiej książę Józef Poniatowski,  kwaterujący już po drugiej stronie Sanu w Pniowie.

Miejsce „bitwy wrzawskiej” upamiętnia obelisk wzniesiony w XIX wieku ku czci poległych żołnierzy księcia Józefa Poniatowskiego. Stoi on na szczycie kopca porośniętego trawą – ufundowany został w 1879 roku przez Kaliksta barona Horocha – ziemianina, właściciela Wrzaw.

Poniżej płasko rzeźbionych symboli Krzyża i Orła otoczonego panopliami (tj.: elementami uzbrojenia i sztandarami) na cokole wyryto z czterech stron okolicznościowe napisy a na nim napis:

 Pamięci

Walecznych rodaków Obrońców swobód Ojczystych

Poległych w Bitwie Na Tych Polach

Stoczonej 13 czerwca 1809 r.

 Za czasów Księstwa Warszawskiego

Pod Dowództwem Księcia Józefa Poniatowskiego

Naczelnego Wodza Wojsk Polskich

Pomnik Ten Na Wieczną Pamiątkę

Obywatel – Obrońcom Żołnierz – Żołnierzom

Kalikst Horach Postawił w 1879 roku

Jak Długo w sercach naszych

krew Onych przodków Płynie

Tak długo tych Walecznych

Pamięć nie zaginie. 

Obok kopca w kierunku wschodnim urządzono cmentarz wojskowy dla Polaków poległych w czasie tej bitwy.

 Po ostatecznej klęsce Napoleona wszelkie nadzieje Polaków, w tym i Wrzawian, na odzyskanie niepodległości nie spełniły się, a postanowienia Kongresu Wiedeńskiego z 1815 r. miały w dalszym ciągu utrwalić panowanie monarchii Habsburgów na tym terenie, mimo wyraźnej sympatii ludności wspierającej działania księcia J. Poniatowskiego.

Zmiany struktury osadniczej terenów puszczańskich wiązały się z rozpadem ustroju feudalnego i odmienną organizacją administracyjną i polityczną w obrębie Galicji. Zanikły funkcje kierownicze dawnych ośrodków administracyjno-gospodarczych dominiów, czy kluczy własności. Powstały nowe ośrodki dyspozycyjne w postaci jednostek administracyjnych działających w odmiennej już sytuacji, w oparciu o postępujące uprzemysłowienie i rozbudowę sieci komunikacyjnej. Przemiany te zapoczątkowały w Galicji przejecie dóbr królewskich na kamerę austriacką, 
a następnie ich podział i sprzedaż. Zaczęły zanikać więzi łączące wieś z dworem. Nastąpił rozpad dawnej struktury agrarnej i osadniczej związanej z przebudowa wsi, zanikiem wspólnot gromadzkich i szybkim tempem rozdrabniania gospodarstw chłopskich.

Nowa organizacja administracyjna i sądownicza z 1854 roku uchyliła władzę dworów, w tym wrzawskiego, a ich funkcję przejął w 1855 roku urząd powiatowy w Tarnobrzegu stając się jednocześnie władzą pierwszej instancji.

Wprowadzony na terenie Galicji od 12 sierpnia 1866 roku przez ustawę austriacką samorząd powiatowy i gminny stał się przełomem w stosunkach wewnętrznych tego zaboru, ponieważ od tej chwili zaczął się okres postępu i rozwoju wsi, również Wrzaw. Gmina Wrzawy była osadą mającą własny samorząd gminny, który podlegał cesarsko-królewskiemu starostwu i cesarsko-królewskiemu sądowi powiatowemu w Tarnobrzegu.

 W 1880 roku Wrzawy zamieszkiwało 1520 osób. Gmina wrzawska terytorialnie obejmowała wszystkie przysiółki wchodzące w skład parafii wrzawskiej: Sadowie, Goczałkowice, Dąbrowę, Kawęczyn, Łapiszów, Pasternik, Zadole i Czekaj.

Na przełomie XIX i XX wieku dzięki społecznej pasji utworzono Kółko Rolnicze, szkołę ludową, straż pożarną oraz czytelnię we Wrzawach.

 Okres przed wybuchem I wojny światowej na terenie Wrzaw jak i w okolicznych wsiach charakteryzował się stopniową poprawą warunków bytowych. Społeczność pod względem wyrobienia obywatelskiego i społecznego zrobiła pewne postępy. Każdy przeciętny gospodarz wiedział, że niepewna sytuacja polityczna, oraz ciągłe zatargi państw zaborczych mogą doprowadzić do katastrofy wojennej. Ta niepewna atmosfera znalazła w końcu rozwiązanie latem 1914 roku. 31 lipca tegoż roku rozlepiano po gminach, w tym i we Wrzawach, ogłoszenia mobilizacyjne. Dzień 1 sierpnia był dniem modlitwy i płaczu, żegnania swoich najbliższych.

Wraz z odwrotem wojsk austriackich zbliżał się front. Wrzawy znalazły się pod silnym obstrzałem artyleryjskim wojsk rosyjskich. Moskale po opanowaniu wsi w pierwszym rzędzie szukali wódki, a następnie udawali się do obór w poszukiwaniu inwentarza na ubój. Ludność oswoiła się z nimi, chociaż przyjmowała wojska rosyjskie z trwogą i lękiem. Okazało się, że stosunek Moskali do mieszkańców był na ogół życzliwy. W dwa tygodnie po wkroczeniu na tutejsze tereny wojska rozpoczęły wycofywanie się, a we Wrzawach ponownie byli Austriacy. Ludność zaskoczona była ukazaniem się na niebie przedmiotów nigdy dotąd niewidzianych. W powietrzu krążyły, w czasie pobytu wojsk austriackich „cepeliny”, kilkakrotnie widziano „aeroplany” i unoszący się nad Dąbrową Wrzawską „worek” – balon na uwięzi służący do obserwacji wojsk rosyjskich.

 W latach dwudziestych okresu międzywojennego mieszkańcy Wrzaw własnymi rękami zbudowali pierwszą strażnicę ogniową zlokalizowaną obok kancelarii gminnej. W 1930 roku z inicjatywy działaczy straży i sympatyków, oraz składek mieszkańców doszło do zakupu budynku murowanego po pożarze młyna w Sadowiu, z przeznaczeniem na budowę Domu Ludowego we Wrzawach. Już rok później powstało „Kółko Amatorskie” założone przez wrzawską nauczycielkę Józefę Warchołową, skupiające osoby starsze i młodzież dorosłą. Celem jego działalności było zdobycie funduszy na zakup wyposażenia sali widowiskowej w nowo budującym się obiekcie użyteczności publicznej. Szczególnego rozgłosu nabrało przygotowana w ramach jego działalności sztuka „Wesele wrzawskie”. Jej scenariusz opracowali nauczycielka Józefa Jarząbówna i ks. Alojzy Sierżęga. Było to bardzo udane widowisko plenerowe, które z czasem zaczęło przynosić dochody. We Wrzawach w latach trzydziestych istniał Związek Strzelecki, Ochotnicza Straż Pożarna, dwie organizacje młodzieży polskiej i Kółko Rolnicze.

W wojnie obronnej 1939 roku wzięli udział również mieszkańcy Wrzaw. Po kampanii wrześniowej większość powróciła do swych rodzin, niektórzy zginęli, inni dostali się do niewoli niemieckiej. Kilku w czasie odwrotu wojsk polskich zetknęło się z drugim najeźdźcą, którym była atakująca od wschodu Armia Czerwona. II wojna światowa i okupacja Polski w latach 1939-1945 to czas udręczenia, nadziei i walki. Naród polski nigdy w swych dziejach nie doznał tak wielkich cierpień i nie przeżył tylu dramatów jak wówczas.

Najsensowniejszym i jedynie godnym stanowiskiem Polaków wobec polityki okupanta był opór, stosowany wszędzie i nieustannie w różnych formach.

Wkroczenie w 1939 roku Niemców do Wrzaw, po wycofaniu się oddziału polskiej kawalerii, zapisane zostało zastrzeleniem przestraszonych i uciekających przed patrolem Wehrmachtu dwóch młodych chłopców – Jana Cieśli i Jana Kuca.

Jedyną akcją zbrojną na terenie gminy była likwidacja szefa posterunku policji niemieckiej we Wrzawach „Alschera” i zniszczenie samego posterunku, mieszczącego się w budynku szkoły podstawowej.

Niemcy opuścili Wrzawy z początkiem sierpnia 1944 roku, cofając się przed ofensywą wojsk radzieckich. Ostatnim aktem niekorzystnym dla miejscowości było spalenie zabytkowego, drewnianego kościoła, wykonanego z modrzewia na początku XIX wieku. W latach pięćdziesiątych we Wrzawach wykonywano prace melioracyjne. Na terenie całej wsi, w olbrzymiej części społecznie, wykopano ręcznie, za pomocą rydli i łopat rowy melioracyjne. Prace przerwano w latach sześćdziesiątych i do dziś nie zrealizowano do końca planów wtedy opracowanych.

Inną ważną dla wsi inwestycją, było wybudowanie z dotacji państwowej w latach 1955-1956 remizy strażackiej, w której oprócz pomieszczeń dla straży pożarnej, zlokalizowano również Klub Prasy i Książki i bibliotekę publiczną. Remiza stała się dla wsi znaczącym ośrodkiem kultury.

Jesienią 1963 roku zaczęto we Wrzawach gromadzić materiały konieczne do elektryfikacji, wykonano plany, a w 1964 roku zaświeciły pierwsze we wsi żarówki.

W latach siedemdziesiątych w tzw. „dekadzie Gierkowskiej” we wsi w miejsce starych chałup wybudowano nowe, okazałe, bardzo często piętrowe domy. Dość dużo inwestowano w budynki gospodarcze – obory i stodoły uznając zapewne, że w pierwszej kolejności należy sobie zapewnić warunki do działalności gospodarczej. Lata powojenne były bardzo pracowite dla mieszkańców Wrzaw. Chętnie angażowali się w organizowanych wtedy czynach społecznych, co daje się zauważyć do dnia dzisiejszego.

W latach siedemdziesiątych z inicjatywy mieszkańców powstał Społeczny Komitet Budowy Dróg. Postawił sobie ambitne zadanie wybudowania dróg dojazdowych, łączących Wrzawy z siecią dróg państwowych. Siłą ludzkich rąk, za pomocą łopat utwardzono drogę w poszczególnych przysiółkach: Goczałkowicach, Dąbrowie, Pasterniku i Kawęczynie. W latach 70-tych drogi te pokryto asfaltem.

W okresie powojennym wieś wzbogaciła się także o wiele placówek handlowych i jak zawsze mieszkańcy Wrzaw mieli spory udział w budowie tych obiektów. Zbudowano też punkt skupu owoców i warzyw oraz punkt skupu mleka. W 1979 roku zakończono budowę domu kultury. Czyn społeczny mieszkańców włożony przy jego budowie szacowano wtedy na około 700 tysięcy złotych. Całkowity koszt budowy wyniósł ponad 4 mln. złotych. Komitet Budowy dysponował kwotą około półtora miliona złotych pochodzącą ze składek i opodatkowania się mieszkańców. Wybudowany wtedy dom kultury funkcjonuje do dziś z dobrym skutkiem.

Popularne w tamtym okresie Koła Gospodyń Wiejskich funkcjonowały również we Wrzawach. Zrzeszały około 200 członkiń.

Podczas gdy kobiety zrzeszały się w Kołach Gospodyń Wiejskich mężczyźni należeli do miejscowej straży pożarnej, która w 1998 roku obchodziła jubileuszową uroczystość 100-rocznicy powstania. Rok 1989-90- samodzielność gminy - założenie gazu, telefonu, sieci wodociągowej

.

Sokolniki 

Położenie

Sokolniki to wieś  położona  w  południowo-zachodniej części  gminy Gorzyce. To wieś królewska osadzona wśród lasów Puszczy Sandomierskiej.

Rys historyczny miejscowości Sokolniki

Historia  notuje  nazwę miejscowości Sokolniki  w Kodeksie Dyplomatycznym  Małopolski  już  w  roku  1191. Wykopaliska archeologiczne prowadzone na terenie wsi dowodzą, że istniała ona znacznie wcześniej, bowiem odkryte cmentarzyska pochodzą z czasów Kultury Łużyckiej. O tym, że takie osady łowców w puszczy zakładano wspomina kronikarz Gall Anonim i podaje, że Bolesław Chrobry sprowadził do Polski łowców rozmaitej narodowości, którzy chwytali mu wszelką zwierzynę. W  XV w. Jan Długosz pisząc  o  ziemi  sandomierskiej  wspomina o dwunastu kmieciach, karczmie, kościele i folwarku  na Tarnowie w  Sokolnikach. Dokumenty z pierwszej lustracja królewszczyzn starostwa sandomierskiego z lat 1564 – 65 wspominają o dwu stawach rybnych w Sokolnikach, które dostarczały ryb do sandomierskiego zamku. W  1586 r.  mieszkali  we  wsi  dwaj  hodowcy  sokołów  dla książąt  sandomierskich, stąd  upatruje  się pochodzenie  nazwy  miejscowości. W czasie zaborów Sokolniki weszły w skład dóbr austriacko- węgierskich. Właścicielem dóbr tabularnych na przestrzeni lat byli: od 1835 r. Jan Roch Dolański, Feliks Dolański, następnie Wanda Dolańska, Henryk Dolański oraz ostatni spadkobierca Seweryn Dolański do 1944 r. W  1856 r. w Sokolnikach powstała gromada, którą zarządzał wójt wraz z przysiężnymi. Wprowadzenie samorządu krajowego, powiatowego i gminnego było w owym czasie przełomem w stosunkach wewnętrznych w Galicji. Gmina Sokolniki funkcjonowała do 1934 r. następnie po utworzeniu gminy zbiorowej w Trześni weszła w jej skład. Wieś Sokolniki już w 1326 roku należała do kapelanii, a następnie do parafii w Trześni; stan ten trwa do dziś.

Ciekawostki

Czy wiesz że:

• W Sokolnikach często przebywał Kazimierz Wielki.
• w roku 1410 i 1433 polował Władysław Jagiełło
• Król Władysław Warneńczyk przywilejem z roku 1443 zwolnił łowców z Sokolnik: Stanisława Karę i Jana Marca od wszelkich danin w zamian za obowiązek stawiania się przy królu do łowów
• w roku 1478 Kazimierz Jagiellończyk zwolnił sołtysa z Sokolnik – Wojciecha Dula – od obowiązku brania udziału w wyprawach wojennych.
• Król Zygmunt Stary osobnym przywilejem zapewnił dożywotnie użytkowanie 20 barci pszczół w lasach królewskich bez uiszczania daniny miodowej – Michałowi Kaliście – łowcy poprzedniego króla Aleksandra.
• W roku 1786 tutejsza ludność doświadczyła głodu, w dużej mierze spowodowanego ogromnym wylewem Wisły i Sanu
• Kolejna wielka powódź nawiedziła te okolice w roku 1813 następnie 2001 r. i 2010 r.
• Z Sokolnik pochodzi Sława Czarnecka  pisarka i poetka
• Oprac. Gminna Biblioteka Publiczna w Gorzycach

Wrzawy

Położenie

Wrzawy to wieś  położona jest w województwie podkarpackim, w powiecie tarnobrzeskim, gminie Gorzyce, tuż u ujścia rzeki San do Wisły.   Sołectwo zajmuje część obszaru dawnej Puszczy Sandomierskiej. Osada posiada naturalne granice: na zachodzie rzekę Wisłę, na wschodzie San, na południu wzniesienie będące szczątkowym fragmentem Gór Pieprzowych, zwane „Plebańską Górą, oraz dolny bieg rzeki Łęg z ujściem do Wisły.  W całości gmina Gorzyce zajmuje powierzchnię 69,0 km2, przy czym sama miejscowość Wrzawy to obszar obejmujący 15,93 km2

Rys historyczny miejscowości Wrzawy

Nazwa miejscowości Wrzawy jest jedyną nazwą własną występującą na ziemiach polskich. Istnieją różne wersje wyjaśniające pochodzenie nazwy sołectwa. Jedna z nich mówi, że została utworzona od nazwy osobowej „Wrzawa”, druga, że na miejscowość przeniesiona została nazwa wody, która „wrze i kotłuje się tworząc wiry i odmęty”, następną odnosi się do wielości ptactwa wodnego, które czyniło „wrzawę”- i stąd nazwa wsi. Wrzawy swym rodowodem sięgają okresu średniowiecza. Były to dobra książęce, którymi na skutek rozdawnictwa ziemi, obdarzano wojów w ilości jednej do dwóch ówczesnych wsi. Nadania ziemi na prawie rycerskim zapoczątkował Bolesław Śmiały. Na takim prawie rycerskim osadę Wrzawy otrzymał w 1294 r.  zasłużony wobec króla rycerz - komes Stefan Węgier. Wrzawy musiały być znaczącą parafią skoro poświęcił jej znaczną uwagę Jan Długosz w Księdze majątków diecezji krakowskiej. Z dzieła tego wynika, iż parafia Wrzawy  posiadała w XV w. kościół parafialny pod wezwaniem św. Wawrzyńca i była własnością Andrzeja z Sienna herbu Dębno. Wieś miała łany kmiece, karczmy, zagrodników oraz folwark. Z rodów szlacheckich które posiadały dobra wrzawskie warto wymienić  Sienieńskich, Słupeckich,  Gorajskich, Radziewiczów. W czasach „potopu szwedzkiego” w Gorzycach stacjonował ze swą armią król szwedzki Karol Gustaw (30 marca 1654 roku). Został osaczony przez Stefana Czarneckiego miedzy Gorzycami, Trześnią,    a Wrzawami. 12 czerwca1809 roku miała miejsce „bitwa wrzawska” pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego. Znaczny wkład w rozwój tej miejscowości wniósł ród Horochów. Kalist Horoch , dziedzic Wrzaw,  wybudował w 1886 r. prawdopodobnie pierwszą murowana   w powiecie tarnobrzeskim szkołę ludową.  Od 1866 roku zaczął się okres postępu i rozwoju wsi. Wieś Wrzawy była osadą mającą własny samorząd gminny, który podlegał cesarsko-królewskiemu starostwu i cesarsko-królewskiemu sądowi powiatowemu w Tarnobrzegu. Gmina wrzawska terytorialnie obejmowała wszystkie przysiółki wchodzące w skład parafii wrzawskiej: Sadowie, Goczałkowice, Dąbrowę, Kawęczyn, Łapiszów, Pasternik, Zadole i Czekaj. Na przełomie XIX i XX wieku dzięki społecznej pasji utworzono Kółko Rolnicze, szkołę ludową, straż pożarną oraz czytelnię we Wrzawach.

Ciekawostki

Czy wiesz że:

• W czasach „potopu szwedzkiego” Karol Gustaw został osaczony przez Stefana Czarneckiego miedzy Gorzycami, Trześnią a Wrzawami.
• W 1656 roku Wrzawy pustoszone były przez armię siedmiogrodzką pod wodzą księcia Rakoczego
• 12 czerwca 1809 roku miała tu miejsce „bitwa wrzawska” pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego
• Miejsce „bitwy wrzawskiej” upamiętnia obelisk wzniesiony w XIX wieku ku czci poległych żołnierzy księcia Józefa Poniatowskiego.
• Obelisk został ufundowany w 1879 roku przez Kaliksta barona Horocha – ziemianina, właściciela Wrzaw.
• Obok kopca w kierunku wschodnim urządzono cmentarz wojskowy dla Polaków poległych w czasie tej bitwy.
• Jedyną akcją zbrojną na terenie gminy była likwidacja szefa posterunku policji niemieckiej we Wrzawach Alfreda Olszewskiego  „Alschera” i zniszczenie samego posterunku, mieszczącego się w budynku szkoły podstawowej.
• Z Wrzaw pochodzi znany pisarz Julian Kawalec

Zabytki

• Kaplica przydrożna z II połowy XIX w. z figurą św. Jana Nepomucena
• Murowana dzwonnica oraz odrestaurowana plebania z II połowy XIX w.
• Pomnik upamiętniający Bitwę wrzawską z XIX w.

Oprac. Gminna Biblioteka Publiczna w Gorzycach

Położenie i powierzchnia

 Orliska to wieś położona w północno – wschodniej części województwa podkarpackiego, nad rzeką Łęg. Administracyjnie należy do Gminy Gorzyce w powiecie Tarnobrzeskim. Graniczy od północy z Gorzycami zaś od zachodu z Sokolnikami. Orliska są jedną z 8 miejscowości gminy Gorzyce. Orliska zajmują powierzchnię 432, 32 ha, co stanowi 6, 26% powierzchni całej gminy Gorzyce.

 Rys historyczny

Orliska stanowią samodzielną jednostkę w administracji państwowej dopiero od roku 2005, na podstawie Uchwały Nr XX/160/05 Rady Gminy w Gorzycach dotyczącej zmiany rodzaju miejscowości. Jednak historia tej osady jest ściśle związana z powstaniem wsi Sokolniki, do której Orliska należały i w dokumentach państwowych widniały, jako przysiółek Sokolnik bądź Orliska Sokolnickie. Z tego też powodu brak jest szczegółowych danych dotyczących ilości mieszkańców oraz zajęć codziennych osiadłej tu ludności.

Nazwa miejscowości złożona, topograficzna pochodzi prawdopodobnie od siedliska orłów, gnieżdżących się w tej części Puszczy Sandomierskiej. Nazwa, która pojawia się w XIX wiecznych spisach określana jest, jako Sokolniki z Orliskiem (oraz Pogoniem i Przybyłowem) lub pod hasłem O: Orlisko (w l.poj. lub l.mn.Orliska) – przysiółek Sokolnik.

Badania archeologiczne prowadzone na terenie Orlisk oraz innych miejscowości powiatu tarnobrzeskiego a więc w Sokolnikach, Trześni, Gorzycach, Wrzawach, Zaleszanach, Wielowsi oraz w Tarnobrzegu dokonały odkrycia 9 cmentarzysk, które świadczą o wczesnym osiedlaniu się tu ludności. Proces ten nastąpił już od starszego okresu epoki brązu do wczesnej epoki żelaza. Inne wykopaliska w postaci przedhistorycznej ceramiki znalezione również na obszarze Orlisk pochodzą z okresu tzw. kultury łużyckiej, której późniejsza dalsza ekspansja (pomiędzy rokiem 1200 i 1000 p.n.e.) objęła na wschodzie dolinę Wisły i Wisłoka (grupa tarnobrzeska). Okolica ta była zamieszkała już od bardzo dawna, najpierw przez ludność o kulturze ceramiki sznurkowej (indoeuropejską), potem przez ludność kultury łużyckiej, na której podłożu formowała się kultura słowiańska.

Antoni Kunysz ustalił, że tereny Puszczy Sandomierskiej, w skład której wchodzi lasowiacka wioska Orliska były nieprzerwanie zamieszkałe od epipaleolitu poprzez neolit i epokę brązu. Tereny te zamieszkiwali Prasłowianie, natomiast w czasach historycznych osiedlali się sandomierscy Lędzianie. Intensywne osadnictwo zaczęło się w pierwszych wiekach naszej ery.

Najstarsze dokumenty mówiące o Orliskach to austriackie mapy wojskowe z przełomu XVIII/XIX w. mapy katastralne wykonane w okresie zaborów przez administrację C.K. Austrii w 1849 r.[8] oraz mapy wojskowe C.K. Austrii z 1901 r.

Kolejna informacja zawarta jest w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego. Orliska widnieją tam w dwóch pozycjach, jednak nie jako główna nazwa poddana analizie geograficzno – historycznej, lecz jako osada sąsiadująca z miejscowością Pogoń[9] oraz wsią Sokolniki[10]. Liber Notorum Sokolnik od 1784 r.[11] również nie wyszczególnia mieszkańców należących do Orlisk. Mimo to w znaczących publikacjach takich jak Przewodnik statystyczno topograficzny i skorowidz obejmujący wszystkie miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi i w X.Krakowskim i X.Bukowinie(…) z 1872 r. czy też w Najnowszym skorowidzu wszystkich miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi, Wielkim Księstwie Krakowskim i Księstwie Bukowińskim (…) 1897 oraz w Schematyzmach Diecezji Przemyskiej ob. łac. od 1917 r. widnieje nazwa interesującej nas miejscowości. Chociaż tak jak poprzednio ujęta jest w formie przysiółka, świadczy to jednak o stałej odrębności tej grupy osadniczej, mimo braku suwerenności administracyjnej. Dopiero po I wojnie światowej, gdy powstały dokładne spisy wszystkich miejscowości należących do II Rzeczypospolitej Orliska doczekały się w tej publikacji swego, niezależnego miejsca. Był to rok 1933[12].

Według przekazów ustnych pierwsze osady, na terenach zwanych Orliskiem lub Orliskami mogły powstać około 250 lat temu (relacja ustna Józef Grębowiec – sołtys Orlisk – pierwszymi osadnikami tego przysiółka była prawdopodobnie rodzina Kalinowskich (lub Tworków), wskazywałby na to nr domu:, 2 – pod którym zamieszkali; nr 1 znajdował się w Sokolnikach).

Po pierwszym rozbiorze Polski dobra królewskie w Puszczy Sandomierskiej, w skład których wchodziła osada Orliska przeszły na własność austriackiego skarbu, tzw. fiskusa albo kamery.

W 1786 r. tutejsza ludność doświadczyła głodu, w dużej mierze spowodowanego ogromnym wylewem Wisły i Sanu; zalane zostały nie tylko nadbrzeżne wsie leżące nad tymi rzekami, ale także sąsiadujące z Trześniówką i Łęgiem aż po Stale, Żupawę i Sokolniki z przysiółkiem w Orliskach. Kolejna wielka powódź nawiedziła te okolice w roku 1813.

W roku 1835 rząd austriacki zdecydował się na ostateczną sprzedaż dóbr kameralnych; wioski: Sokolniki z przysiółkiem Orliska, Jamnica, Grębów, Wydrza z Jeziórkiem i Nadbrzezie kupił Jan Roch – Dolański. 1870 r. mieszkańcy Orlisk należeli do Starostwa Powiatowego w Tarnobrzegu, tam też znajdował się urząd podatkowy i rada powiatowa gdzie mogli załatwiać sprawy związane z administracja świecką. Na rozprawy sądowe należało skierować się do Rozwadowa. Tu można było także załatwić sprawy związane z notariuszem oraz dokonać niezbędnych zakupów. Najbliższa poczta znajdowała się dopiero w Dzikowie, zaś najbliższy dworzec kolejowy w Nadbrzeziu zbudowany w późniejszym terminie przez władze austriackie, był ostatnią stacją na terenie Galicji (Dębica – Tarnobrzeg – Nadbrzezie). Tutaj pociąg kończył bieg – dalej rozciągało się już imperium carskie. Z tej stacji korzystała także ludność Orlisk.

Właścicielem dóbr tabularnych na przestrzeni lat byli: od 1835 r. Jan Roch Dolański, Feliks Dolański, następnie Wanda Dolańska, Henryk Dolański oraz ostatni spadkobierca Seweryn Dolański (do 1944 r.).

Okres I wojny światowej

Wielki konflikt światowy, rozpoczęty 1 sierpnia 1914 roku, szybko objął interesujące nas tereny, a to ze względu na położenie geograficzne oraz podporządkowanie administracyjne państw zaborczych. Ziemie północno – zachodniej Galicji, w tym powiat tarnobrzeski (w skład, którego wchodziła miejscowość Orliska) graniczyły z wrogą Austro – Węgrom Rosją. Granica między zaborem rosyjskim a austro – węgierskim przebiegała wzdłuż rzeki Wisły. Toczyły się tu walki pozycyjne (głównie o mosty na rzekach) powodujące ogromne zniszczenia. Mieszkańcy, którzy wiedli spokojny żywot zostali szybko wplątani w konflikt, stając się jego ofiarami.

28 sierpnia ogłoszono powszechną mobilizację. Objęła ona wszystkich mężczyzn od 18 do 42 roku życia. Każdy wojskowy, przebywający na urlopie czy też rezerwista, dostał nakaz stawienia się w przeciągu 24 godzin w swoim regimencie. Już w nocy 28 sierpnia, poprzez specjalnych wysłanników, starostwo tarnobrzeskie rozesłało rozkaz do wszystkich gmin w powiecie. Dalsza powinność należała do wójtów i sołtysów poszczególnych miejscowości.

Mieszkańcy Orlisk, a więc Galicji służyli w armii austriackiej, która w swym zróżnicowaniu etnicznym, odzwierciedlała wielonarodowy charakter państwa. Szeregi jej zasilał między innymi Ludwik Wnuk (relacja ustna Ludwik Turbiarz).

Przez tutejsze przysiółki, wioski i miasteczka dziewięciokrotnie przesuwały się walczące wojska, dokonując zupełnego zniszczenia. Kilkakrotnie przemaszerowały wielkie armie wojenne: Cesarstwa Austro – Węgierskiego i cara rosyjskiego. Pierwsze kolumny wojsk austriackich pojawiły się już w sierpniu 1914 r. kierowane na główną linię frontu w okolice Lublina. Po upływie miesiąca wycofywały się. (Powróciły dopiero w czerwcu 1915 r.). W ślad za nimi podążała armia Mikołaja II Romanowa. Jak wynika z materiałów źródłowych, tereny parafii trześniowskiej były dwukrotnie zajmowane przez Rosjan. Po raz pierwszy wkroczyli tu 15 września 1914r. i przebywali 21 dni do 6 października. Następny raz przybyli już 4 listopada tegoż roku i pozostali aż do 22 czerwca 1915r. W czasie, gdy wycofywali się Rosjanie, na ich miejsce wchodziły oddziały przeciwników, a więc Austriacy bądź wojska im sprzymierzone: Niemcy, Węgrzy lub Czesi. Najwięcej szkody i spustoszenia dokonywały walki pozycyjne, których w tych rejonach nie brakowało. Podczas takich walk cierpieli nie tylko ludzie, wielkiemu zniszczeniu ulegały także obszary leśne oraz gospodarstwa położone w pobliżu.

Na przełomie 1914 – 1915 r. podczas stacjonowania rosyjskich oddziałów tzw. „Robotników pod dowództwem zwodnych” dokonano pewnych modernizacji związanych z przygotowaniem tego obszaru do działań bojowych a więc umacniano teren, budowano nowe drogi, mosty, niezbędne do swobodnego przemieszczania się wojska. Z ich inicjatywy i przy pomocy miejscowej ludności, powstało cztery mosty na Łęgu, w tym dwa w Gorzycach, jeden na Przybyłowie i jeden na terenie Kępia Zaleszańskiego. Materiał budowlany pochodził z lasu w Sokolnikach i Orliskach. Następne cztery mosty wybudowano na rzece Wiśle: drogowy w Dąbrowie Wrzawskiej, kolejowy w Zalesiu Gorzyckim. Kolejne trzy powstały na Sanie. Wykonano także liczne remonty dróg lokalnych.

Pomimo tego, że linia frontu ustaliła się w znacznej odległości od interesujących nas terenów, Rosjanie intensywnie przygotowywali się do obrony.

W okolicznych lasach oraz wzdłuż rzek: Sanu, Łęgu i Trześniówki kopali rowy strzelnicze i wały ochronne. Ponieważ był to ogrom pracy, zatrudniali mieszkańców pobliskich terenów, a za wykonaną pracę płacili im odpowiednią gażę. Biorąc pod uwagę ciężkie, wojenne czasy, chętnie korzystano z tej propozycji.

Mimo dorywczych prac, ludność cierpiała na niedostatek żywności i odzieży.

W sklepach brakowało zaopatrzenia. Polacy jednak radzili sobie w tej ciężkiej sytuacji. Szczególnie dobrze prosperował handel wymienny z żołnierzami rosyjskimi. Kradli oni ze swoich magazynów: mąkę, kaszę, konserwy i sprzedawali je po dość niskich cenach. Produkty te uzupełniały tylko chwilowe niedobory, zaś perspektywa nie była zadowalająca. Zbliżał się okres zimowy, bardzo trudny dla rolnika, któremu zapasy zboża i kartofli zniszczono lub zarekwirowano. Dodatkowo szerzyły się choroby zakaźnie, powstałe z niedoboru środków higienicznych i pozostawionej na szlaku wojennym padliny. Rozkładające się szczątki koni leżały w przydrożnych rowach i na polach, stając się źródłem fetoru i bakterii. Artykuły żywnościowe stały się trudno dostępne, a ceny ich uległy znacznemu zwiększeniu i tak: ½ kg nafty kosztował 45 kopiejek, 1 kg cukru 1 rubel, zaś mąka była deficytowym towarem. Inwentarz żywy i martwy z gospodarstwa plebańskiego wojsko zabrało za kwotę 1363 koron.

Po przejściu frontu w 1915 r. sytuacja się ustabilizowała i do zakończenia działań wojennych, na terenie parafii i okolic panował względny spokój. Określenie to jest adekwatne jedynie do działań militarnych, bo ich skutki odczuwano na bieżąco.

Brak żywności oraz pogarszające się warunki materialne powodowały zubożenie społeczeństwa. Akcja rabunkowa zaborcy pustoszyła jego spichlerze. Zanotowano wysoką umieralność, której przyczyną była śmierć głodowa. Na taką śmierć, szczególnie narażone były dzieci: osierocone wskutek działań wojennych, bezdomne, z rodzin ubogich i wielodzietnych.

 Degradacji uległy także obyczaje moralne. Wobec braku odpowiednich czynników prawnych szerzyła się samowola, bezkarność i złodziejstwo. Obojętność na nędzę bliźniego, postrzegano, jako normalność. Nastąpiło rozluźnienie obyczajów, graniczące z chuligaństwem. Brak szacunku do drugiego człowieka, powodował kłótnie i bójki, w których zwyciężał nie rozsądek, ale siła. Dlatego też ks. Dominik Zarytkiewicz proboszcz parafii trześniowskiej, do którego kościoła uczęszczali mieszkańcy Orlisk głosił płomienne kazania, ubolewając nad toczącymi się wydarzeniami: Widać teraz dopiero jak ta wiara katolicka nie wsiąkła w duszę ludzką, ale pokostem jest tylko, bo czyż poganie co innego i gorszego czynią?”.

Okres międzywojenny

Rok 1918 to data zakończenia I wojny światowej, natomiast 11 listopada 1918 roku jest datą szczególną dla Polaków. Od tego, bowiem momentu zaczyna odradzać się Polska Niepodległa, co oznacza polski rząd, polską administrację, gospodarkę i przemysł; możliwość swobodnego propagowania narodowej kultury i nauki w języku ojczystym.

Według nowego podziału administracji państwowej Orliska zostały włączone do Gminy Sokolniki, w powiecie Tarnobrzeskim i województwie lwowskim. Osada liczyła wówczas ok. 40 gospodarstw. Od najbliższej stacji kolejowej w Sandomierzu mieszkańców dzieliła odległość 8 km, zaś od najbliższego punktu komunikacji autobusowej, który był również w tym mieście, 10 km. Sąd grodzki znajdował się w Tarnobrzegu, natomiast okręgowy w Rzeszowie

Pierwsze lata powojenne były trudne i niespokojne, co jest ogólnie charakterystycznym zjawiskiem dla kształtowania się nowego rządu i systemu władzy w każdym niemalże państwie. W naszym kraju dodatkowy problem stanowiły nabrzmiałe konflikty klasowe i polityczne rozbieżności. Mimo, że przedstawiciele każdej grupy społecznej walczyli o niepodległość ojczyzny, a ci najbiedniejsi zasilali szeregi armii i masowo w nich ginęli, jednak to oni właśnie pozostali najbardziej pokrzywdzoną warstwą społeczną. Na krótki okres do głosu doszła Republika Tarnobrzeska z przedstawicielami ludu Tomaszem Dąbalem z Sobowa oraz ks. Eugeniuszem Okoniem z Radomyśla walczącymi o prawa chłopa wiejskiego. W Polsce w dalszym ciągu istniała gospodarka dworska, zaś wielcy posiadacze ziemscy, pomnażali swój majątek, wykorzystując w nadmierny sposób siłę najemną. Zmianie nie uległ także sposób ich traktowania: zawsze odgórny i przedmiotowy: „… parobek w kurtce, bez czapki, rozmawiający na deszczu z moim bratem Januszem, który był w palcie i pod parasolem” – taki obraz z dzieciństwa zapamiętał Witold Gombrowicz znany polski pisarz, szlachcic ziemi sandomierskiej. Pogorszyły się warunki socjalne. Znacznie wzrosły ceny na artykuły pierwszej potrzeby.

Ludność wsi Orliska to przede wszystkim chłopi małorolni, zatrudniani przy pracach polowych i leśnych na gruntach właściciela ziemskiego Seweryna Dolańskiego. Kobiety pracowały, jako służące w zamku dzikowskim oraz w pałacu grębowskim. Nadmiar rąk do pracy w rolnictwie oraz przeludnienie wsi zmuszało jej mieszkańców do poszukiwania innych źródeł utrzymania. Dlatego też możliwości poprawy bytu szukał we Francji między innymi Józef Turbiarz (relacja ustna Zofia Łysiak – Trześń). Sytuację wsi południowo – wschodniej, w okresie międzywojennym dobitnie opisuje właśnie mieszkaniec Orlisk Jan Kasak w książce pt. „Ojce i synowie”:

„Nasz ojciec miał zaledwie trzy morgi ziemi, a wtedy trzy morgi ziemi dla siedmioosobowej rodziny to akurat tyle, co kromka chleba na dzień (…) dla jednej osoby.(…) z tej kromki chleba ojciec musiał urywać kąski na łachy, na buty, na podatek… o lekarzu nie mówię, gdyż tutaj nikt go nie znał (…) w naszym domu była tylko jedna, normalna para butów – ojciec je miał. Nikt z nas nie znał innego okrycia niż zgrzebne łachy. Owszem, był dwór, ale na jedno miejsce pracy we dworze przypadało dwudziestu, trzydziestu takich jak ja…. Jedyne zatem ludzkie wyjście z takiej sytuacji – to śmierć, albo wyjazd w świat”.

Gdy pojawiła się możliwość zakupu ziemi, w związku z uchwalonymi przez rząd polski w 1920 i 1926 r. reformami rolnymi, niektórzy mieszkańcy również wyemigrowali za granicę, aby za zarobione pieniądze nabyć kawałek gruntu.

Z części rozparcelowanego majątku własności S. Dolańskiego skorzystali między innymi: Jan Czerwonka, Ignacy Grębowiec, Piotr Pikus, Tomasz Robak i Wojciech Tworek. Zakupili oni pola uprawne oraz łąki znajdujące się w pobliżu ich posesji.

II Wojna Światowa

Już w sierpniu 1939 r. sytuacja polityczna II Rzeczypospolitej stawała się napięta i niestabilna. Tę niepewną atmosferę odczuwali wszyscy Polacy. Sprawa została wyjaśniona, gdy rząd w Warszawie ogłosił powszechną mobilizację. W pierwszej kolejności wyrywkową, następnie powołano wszystkich mężczyzn do 40 roku życia. Z Orlisk zwerbowano między innymi Władysława Jarosza, Jana Wnuka i Rudolfa Turka. Brali oni udział w Kampanii Wrześniowej. W. Jarosz i J. Wnuk szczęśliwie powrócili do domu, natomiast R. Turek poległ w czasie bitwy (relacja ustna Ludwik Turbiarz zam. Trześń – 4.XII.2008 r.).

Wybuch II wojny światowej przerwał normalną egzystencję ludzi w całej Polsce. Do powiatu tarnobrzeskiego wieści docierały z opóźnieniem, co spowodowane było brakiem dostępu do środków masowego przekazu, głównie zaś odbiorników radiowych. Niemniej jednak te tragiczne wydarzenia nie ominęły żadnej, nawet najmniejszej miejscowości, między innymi także i Orlisk. Ze względu na usytuowanie geograficzne (duża odległość od aglomeracji miejskich, wokół roztaczające się lasy) wioska stanowiła dobry punkt kontaktowy dla ruchu oporu, ale równocześnie narażona była na działalność różnych ugrupowań niekoniecznie partyzanckich. Podczas okupacji niemieckiej trwającej od 14 września 1939 r. do 5 sierpnia 1944 r. Orliska należały do Generalnej Guberni. Jak większość miejscowości w widłach Wisły i Sanu podlegały pod jurysdykcję komendanta posterunku żandarmerii, który mieścił się w Trześni a następnie we Wrzawach. Przez pewien czas w 1943 r. funkcję tę sprawował volksdeutsch Alfred Olszewski pseudonim Alscher, znany z brutalnego charakteru i bezwzględnego postępowania wobec Żydów oraz Polaków. Szczególnie karał tych, którzy nie podporządkowali się rozporządzeniom okupanta.

Z udziałem Alschera w Orliskach miały miejsce dwa dramatyczne wydarzenia, z których jedno skończyło się śmiercią młodej osoby.

Inne bolesne wydarzenie miało miejsce z udziałem ugrupowań partyzanckich AK, BCH działających na tych terenach. Głównym ich celem była likwidacja posterunku we Wrzawach i zamach na volksdeutscha Alschera. Akcja została wykonana z powodzeniem, zaś żandarmeria niemiecka nie ustawała w represjach okolicznej ludności. W śmiertelnej pułapce, zorganizowanej przez gestapo, ginie cztery osoby.

Jedną z form eksterminacyjnej polityki okupanta hitlerowskiego wobec Polaków w czasie II wojny światowej, był wywóz ludności polskiej na roboty przymusowe do III Rzeszy. Niemiecki aparat ucisku działał już z całą dokładnością również na interesujących nas terenach. Z Orlisk do przymusowych prac został zabrany Stanisław Pikus wraz z Radzimowskim z Sokolnik. Jednak nie dotarli do Niemiec, ponieważ zdołali uciec transportu, podczas postoju w Krakowie.

Orliska zostały wyzwolone spod okupacji niemieckiej w nocy z 5 na 6 sierpnia 1944 r. przez I Front Ukraińskiński. Wojska Armii Czerwonej stacjonowały tu do ofensywy styczniowej 1945 r.[23]

 Okres powojenny

Po zakończeniu działań wojennych mieszkańcy przystąpili do odbudowy zniszczonych gospodarstw. Dzieci i młodzież rozpoczęły naukę, która wskutek reformy szkolnictwa dawała wszystkim równe szanse na edukację. Najmłodsi korzystali z wykładów pedagogów Szkoły Podstawowej w Sokolnikach (do 1959 r.), starsi wybierali szkoły o profilu zawodowym i technicznym głównie w Stalowej Woli i Rozwadowie. W latach późniejszych (od 1964 r.), gdy powstawała szkoła średnia w Gorzycach, większość młodzieży kieruje się właśnie do tej placówki. Spośród studentów, którzy ukończyli wyższe uczelnie osiągając sukces zawodowy, na uwagę zasługują dwa nazwiska: Zygmunt Wnuk – ukończył wyższą szkołę oficerską oraz wspomniany wcześniej Jan Kasak (1932 – 1994) pisarz i publicysta, absolwent Wydziału Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego, autor książki pt: „Ojce i synowie” wydanej przez Państwowy Instytut Wydawniczy w 1979 r.

Starsi mieszkańcy wioski szukali zatrudnienia w Hucie Stalowa Wola, Wytwórni Sprzętu Komunikacyjnego w Gorzycach, dojeżdżali także do Huty Szkła Okiennego w Sandomierzu oraz do „ Siarkopolu” w Machowie.

Ważnym wydarzeniem w działalności lokalnej osady było powołanie do życia w 1952 r. sekcji Ochotniczej Straży Pożarnej. Powstała ona z inicjatywy Ludwika Turbiarza, Franciszka Jakubika, Franciszka Czerwonki oraz Bronisława Wnuka. Początkowe wyposażenie stanowił sprzęt ręczny, który znajdował się w stodole jednego z gospodarzy. W chwili obecnej jednostka OSP Orliska posiada nowoczesny wóz strażacki oraz duży i przestronny budynek, przystosowany do tego typu działalności. Pod koniec lat sześćdziesiątych została także zmodernizowana droga łącząca Sokolniki z Orliskami. Dotychczasowa nawierzchnia została utwardzona.

W 1966 r. powstało sołectwo, zaś pierwszym oficjalnym sołtysem ( do tej pory była to funkcja „podsołtysa” uzależniona od Sokolnik) został wybrany Franciszek Jakubik. Po F. Jakubiku posadę gospodarza w administracji Orlisk objął Józef Grębowiec. Sołtys Grębowiec sprawuje ten urząd do chwili obecnej – 30 lat.

Kolejnym ważnym wydarzeniem było rozpoczęcie melioracji gruntów w 1970 r., których scalenie nastąpiło w latach 1971/72. Pod koniec lat siedemdziesiątych dokonano kolejnego remontu drogi na odcinku Sokolniki Orliska. Tym razem nawierzchnia została pokryta masą bitumiczną.

Pamiętnym wydarzeniem ostatnich lat była powódź – 29 lipca 2001 r. o godz. 2.10 w Zalesiu Gorzycki, na skutek przesiąknięcia doszło do przerwania wału rzeki Wisły. Powstała wyrwa na długości około 60 metrów, przez którą wdarły się masy wody zalewając Zalesie, Trześń, Sokolniki i Orliska (tu woda dotarła ok. 12 godzin później).

Najważniejszym jednak wydarzeniem historycznym Orlisk jest Uchwała Rady Gminy w Gorzycach z dnia 9 lutego 2005 r. w sprawie zmiany rodzaju miejscowości, czyli decyzja o samodzielności terytorialnej a co za tym idzie i zmiany nazewnictwa z „przysiółka” na „wieś”. W uzasadnieniu podano, że „ jest to duży przysiółek, oddalony od wsi Sokolniki ok. 3 km i stanowi samodzielną jednostkę osadniczą. Od lat 70-tych stanowi jednostkę pomocniczą Gminy – sołectwo oraz posiada odrębną numerację nieruchomości. Od tego czasu w dowodach osobistych oraz w Urzędzie Stanu Cywilnego dokonywane są wpisy z nazwą „Orliska”.

W tym celu w jednostce macierzystej w Sokolnikach odbyły się dwa zebrania ogółu ludności, na których podjęto uchwałę w sprawie wyodrębnienia Orlisk ze wsi Sokolniki. Sprawa została skierowana do Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w Warszawie i zaakceptowana 27 grudnia 2005 r.

Rozporządzenie Ministra weszło w życie dnia 1 stycznia 2006 r.

Edukacja

Pierwsza szkoła powszechna w Orliskach została wybudowana w okresie międzywojennym po 1924 r., chociaż proces edukacyjny tutejszego młodego pokolenia rozpoczął się jeszcze przed pierwszą wojną światową. Było to nauczanie na zasadzie szkół ludowych trwające jedynie w porze jesienno – zimowej. W role pedagogów wcielali się dowolni mieszkańcy osady, posiadający umiejętność czytania i pisania. Przez pewien okres dojeżdżał z Furman nauczyciel Franciszek Gorczyca.

Nowo powstały obiekt dla celów edukacyjnych był budynkiem drewnianym, z jedną sala lekcyjną, mieszkaniem dla nauczyciela (3 pomieszczenia) oraz zapleczem gospodarczym, studnią i ogrodem. Całość powierzchni liczyła 0, 5 h. Szkoła posiadała także grunt uprawny w ilości 1 ha. Pierwszą nauczycielką była Stefania Wiślicka z domu Gamoń, mieszkanka Trześni. Pracowała w latach 1922 – 1934. W latach następnych dzieci uczęszczały do szkoły w Sokolnikach oddalonej o ok. 4 km od miejsca zamieszkania. Stan taki trwał do 1959 r., kiedy to powstała kolejna miejscowa placówka edukacyjna – 4-klasowa filia Szkoły Podstawowej w Sokolnikach. Mieściła się w prywatnym budynku własności Wiktorii Kułaga. W budynku tym, do czasu podjęcia decyzji o budowie kościoła, sprawowane były msze święte oraz odbywały się lekcje religii, które wcześniej odbywały się w prywatnych domach innych mieszkańców. Nauczyciele, którzy w niej prowadzili zajęcia lekcyjne to:

-        w roku szkolnym 1959/1961 – Krystyna Kotwica;

-        1962/1963 – Krystyna Woźniczko;

-        1963 do początku roku 1990 r. Karol Molisak;

-        po przejściu na emeryturę jego posadę przejęła żona Maria Molisak;

-        do roku 1999 uczyły także dojeżdżające z Sokolnik nauczycielki Teresa Bożek i Małgorzata Duma.

W 1965 r. filia szkoły w Orliskach uzyskała statut samodzielnej Szkoły Podstawowej, 4-klasowej, a kierownikiem jej został wcześniej zatrudniony Karol Molisak. Po podniesieniu filii do rangi samodzielnej szkoły, odbywały się tu kursy dokształcające dla dorosłych w zakresie klas V-VI, oraz VII. Brali w nich udział starsi mieszkańcy Orlisk nie posiadający pełnego wykształcenia podstawowego oraz ludność z okolicznych wsi takich jak: Sokolniki, Gorzyce, Wrzawy, Motycze Poduchowne, Motycze Szlacheckie, Skowierzyn a także Nadbrzezie. Szkoła prowadziła również naukę przysposobienia rolniczego, która trwała 3 lata i kończyła się egzaminem końcowym w Tarnobrzegu. Tę formę edukacji ukończyło 20 osób.

Świetność placówki szkolnej zakończyła reforma Ministra Edukacji Narodowej w 1999 r. kiedy to szkoła została zlikwidowana i przekształcona w przedszkole, które prowadzi Małgorzata Dąbek z Gorzyc.

Religia

Mieszkańcy Orlisk to wyznawcy religii chrześcijańskiej, obrządku rzymsko – łacińskiego. Według podziału administracji kościelnej od początku istnienia osady należeli i należą do Parafii Trześń. Odległość do kościoła wynosiła ok. 5, 5 km, co w porze zimowej stanowiło duże utrudnienie dla wiernych. Stad też (po wielu latach zmagania się z niedogodnościami i pokonywania długiej drogi) powstał pomysł, aby wybudować kaplicę. W 1990 r. został powołany komitet do spraw organizacyjnych związanych z planowaną świątynią w składzie:

-        ks. Władysław Brzuszek – proboszcz Parafii Trześń,

-        Józef Grębowiec – (sołtys wsi) przewodniczący komitetu,

-        oraz członkowie – mieszkańcy w składzie: Franciszek Chmiel, Helena Czerpak, Jan Dabek, Anna Stachura i Bolesław Szewc.

Budowa obiektu sakralnego trwała dwa lata od maja 1991 r. do czerwca 1993 r. Uroczyste poświęcenie kaplicy odbyło się dnia 11 czerwca 1993 r. pod wezwaniem św. Brata Alberta Chmielowskiego. Konsekracji dokonał bp Diecezji Sandomierskiej Wacław Świeżawski. W 2007 r. została przebudowana wieża kościelna, na której umieszczono dzwon - „Albert”.

Przyroda

Orliska podobnie jak i całe województwo podkarpackie ma stosunkowo dobrze zachowane środowisko przyrodnicze. Tereny wsi oraz lasy rozciągające się wokół tej miejscowości (mieszane z dominacją sosny, brzozy i leszczyny) stanowią ponownie enklawę dzikiej zwierzyny. Wg opinii tutejszych środowisk ekologicznych[32] w promieniu 20 km gniazduje tu bielik (Haliaeetus albicilla) - gatunek dużego ptaka drapieżnego z rodziny jastrzębiowatych. W Polsce nieliczny ptak lęgowy, spotykany głównie na wschodzie i północy kraju (600-700 par). Występują także sokoły w postaci pustułek (Falco tinnunculus).

W Dolinie Łęgu można spotkać Aquila pomarina, czyli orlika krzykliwego, który jest jednym z polskich gatunków orłów. Poza tym możemy obserwować czarne bociany, siwą i białą czaplę, bażanty, kuropatwy. Okazuje się, że ptaki odgrywały bardzo ważną rolę w historii kultury tych terenów, bowiem w nazwie zarówno Orlisk jak i sąsiednich Sokolnik możemy znaleźć genezę ornitologiczną.

W lasach spotykamy sarny, jelenie, dziki, lisy, zaś na polach zające. Obecnie największym zwierzęciem okolicy jest przechodni łoś (Alces alces). Runo leśne jest bogate w grzyby i jagody.

Spośród ryb na uwagę zasługuje różanka (Rhodeus sericeus).

Opr. Lucyna Łysiak-Kosowska

BIBLIOGRAFIA

Archiwa

Archiwum Państwowe w Przemyślu

Archiwum Parafii Trześń

Archiwum Urzędu Gminy w Gorzycach

Starostwo Powiatowe- Wydział Geodezji

Rękopisy i maszynopisy

Józef Grębowiec – rkp.

Bolesław Folarz, Pamiętniki.- Czekaj Pniowski

Andrzej Kalist – rkp.

Kronika Parafii Trześń

Uchwała Nr XXVI/160/05 Rady Gminy w Gorzycach z dnia 9 lutego 2005 r. w sprawie wystąpienia z wnioskiem do Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji dotyczącego zmiany rodzaju miejscowości.

Relacje ustne

Józef Grębowiec - Orliska

ks. Marian Kondysar - Trześń

Zofia Łysiak - Trześń

Karol Molisak - Orliska

Maria Pikus - Orliska

Kazimierz Rutyna – Sokolniki

Sebastian Sobowiec – Gorzyce

Maria Wójcik - UG Gorzyce

Ludwik Turbiarz - Trześń (4.XII.2008 r.)

Publikacje

Jan Bigo, Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi, Wielkim Księstwie Krakowskim i Księstwie Bukowińskim (…).- Lwów: 1897

Stanisław Bąk, Dzieje i perspektywa badań w zakresie nauk humanistycznych na obszarze Puszczy Sandomierskiej [w:] Puszcza Sandomierska wczoraj i dziś [pod red.] Józefa Półćwiartka.- Rzeszów: 1980

Jan Kasak, Ojce i synowie.- Warszawa 1979

Antoni Kunysz, Wczesnośredniowieczne osadnictwo w widłach Wisły i Sanu (VI-XIII w.) [w:] Puszcza Sandomierska wczoraj i dziś [pod red.] Józefa Półćwiartka.- Rzeszów:1980

Lucyna Łysiak-Kosowska, Parafia Trześń i okolice podczas wojen światowych, - Gorzyce: 2007

Marta Michałowicz-Kubal, Grzegorz Kubal, Miejscowości Gminy Gorzyce na przestrzeni wieków.-  Krosno:1998

Anna Pawelec, Przemiany osadnicze nad dolnym Sanem od starszego okresu epoki brązu do wczesnej epoki żelaza [w:] Archeologia Kotliny Sandomierskiej, Nr 4, Stalowa Wola: 2005

Waldemar Prarat, Klęski elementarne w widłach Wisły i Sanu od XVII do I połowy XX w., Wrzawy: 2006

Waldemar Prarat, Słownik biograficzny nauczycieli szkół powszechnych Gminy Gorzyce do pierwszej połowy XX wieku, Wrzawy: 2007

Konrad Oksza Orzechowski, Przewodnik statystyczno topograficzny i skorowidz obejmujący wszystkie miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi i w X. Krakowskim i X. Bukowinie według najświeższych wskazówek.- Kraków: 1872

Schematismus universi venerabilis cleri saecularis et regularis Dioecesis Rit.lat. Premislaiensis, pro anno domini 1914, 1917

Spis nauczycieli szkół powszechnych i państwowych seminariów nauczycielskich oraz spis szkół w Okręgu Szkolnym Lwowskim, opr. Seweryn Fechner, Lwów: 1924

Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej z oznaczeniem terytorialnie im właściwych władz i urzędów oraz urządzeń komunikacyjnych, [pod red.] Tadeusza Bystrzyckiego.- Przemyśl: 1933 (?)

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich [pod red.] Bronisława Chlebowskiego, Władysława Walewskiego i Filipa Sullimierskiego, T.VIII, Warszawa: 1887

Józef Rawski, Wojciech Rawski Miechocin kolebka Tarnobrzega, Tarnobrzeg 1994

Józef Szymański, Nauki pomocnicze historii.- Warszawa 2001

Czasopisma:

Lucyna Łysiak-Kosowska, Z Pamietnika księdza Zarytkiewicza//Dzikovia.-2005, nr 24

Arkadiusz Michał Stasiak, Sandomierskie i Polska w filozofii Witolda Gombrowicza// Zeszyty Sandomierskie.- nr 19, 2004 

Ludność 

Wg stanu na dzień 16 października 2008 r. gminę Gorzyce zamieszkuje 13753 osoby, w tym liczba mieszkańców Orlisk wynosi 232 osoby tj. 1, 69 % ogólnej liczby mieszkańców gminy. Struktura ludności miejscowości Orliska w latach 2000 – 2007 przedstawiała się następująco:

-        2000 – 230,

-        2001 – 242,

-        2002 – 245,

-        2003 – 242,

-        2004 – 234,

-        2005 – 234,

-        2006 – 235,

-        2007 – 234.

W kategorii wiekowej sytuacja mieszkańców przedstawia się następująco:

Przedziały wiekowe	Kobiet (K)	Mężczyzn (M)	Liczba ludności (K+M)	Struktura (w %)
0 – 6	5	9	14	6,03
7 – 15	15	17	32	13,79
16 – 20	5	8	13	5,60
21 – 29	14	15	29	12,50
30 – 49	31	42	73	31,47
50 – 59	10	13	23	9,91
60 i więcej	30	18	48	20,69
Razem	110	122	232	100

 

Jak wynika z powyżej przedstawionych danych miejscowość Orliska zamieszkuje więcej mężczyzn niż kobiet. Najbardziej liczną grupę wiekową stanowią osoby w przedziale wiekowym od 30 do 49 lat, zaś najmniej liczną osoby w wieku od 0 do 6 lat.

 

Rolnictwo

 

W Orliskach występują warunki przyrodnicze w miarę dogodne dla produkcji rolnej. Charakterystycznym dla terenów miejscowości jest:

-         przewaga terenów równinnych,

-         gleby słabej jakości,

-         długi okres wegetacyjny 210-220 dni,

-         stabilna pogoda oraz klimat, który pozwala uprawiać większość roślin uprawnych.

Podstawowym kierunkiem w produkcji roślinnej jest uprawa roślin zbożowych i roślin okopowych. Naturalne walory rolniczej przestrzeni produkcyjnej na terenie wsi pogarsza w dużym stopniu niekorzystna struktura gospodarstw indywidualnych, cechująca się dużym rozdrobnieniem. Właściciele gospodarstw indywidualnych oprócz pracy we własnych gospodarstwach, pracują również w pobliskich zakładach pracy.

 Przemysł

 Na terenie miejscowości Orliska działa 5 podmiotów gospodarczych, w tym 1 w branży usługowej, 4 w handlu.

Na terenie miejscowości usytuowana jest kopalnia piasku i żwiru Kruszgeo S.A., w której zatrudnieni są m.in. mieszkańcy Orlisk.

Przemysł na terenie Orlisk nie jest rozwinięty. Jednakże w pobliskich miejscowościach między innymi w Gorzycach, Tarnobrzegu i Sandomierzu działa wiele firm produkcyjnych, dających zatrudnienie mieszkańcom Orlisk. 

Infrastruktura techniczna

 Układ komunikacyjny miejscowości Orliska opiera się na komunikacji drogowej.

Miejscowość przecinają droga powiatowa i gminne. Sieć dróg przedstawia się następująco:

Droga powiatowa:

-        Nr 1091R, (cała jej długość 3,4 km).

Drogi gminne:

-        Nr 100131R (Orliska – Pogoń); nawierzchnia bitumiczna; długość: 1, 96 km.

-        Nr 100130R (Orliska Wieś); nawierzchnia bitumiczna; długość: 0, 9 km.

Brak jest kanalizacji, gospodarstwa domowe posiadają zbiorniki bezodpływowe. Docelowo problem ten będzie rozwiązany poprzez budowę kanalizacji ciśnieniowej.

 Gospodarka odpadami stałymi

 Odpady komunalne z miejscowości Orliska odbierane są od mieszkańców przez Zakład Gospodarki Komunalnej w Gorzycach. Odbiór odbywa się według harmonogramu raz w miesiącu oraz na zgłoszenia dodatkowe. Odpady przewożone są na wysypisko w Jamnicy bądź na składowisko odpadów w Sandomierzu.

Na terenie miejscowości prowadzona jest selektywna zbiórka odpadów „u źródła” polegająca na tym, że wstępna selekcja odbywa się w miejscu powstawania odpadów,
tj. w gospodarstwach domowych. Mieszkańcy w domach segregują odpady według rodzajów w systemie workowym. Każde gospodarstwo domowe otrzymuje worki foliowe, w których gromadzi surowce wtórne: papier i makulaturę w workach niebieskich, opakowania szklane w workach zielonych, opakowania z tworzyw sztucznych w workach żółtych. Odbiór zebranych surowców odbywa się, bezpośrednio od mieszkańców, raz w miesiącu zgodnie z harmonogramem. 

Zasoby mieszkaniowe 

Miejscowość Orliska ma charakter wiejski. Cechuje się skoncentrowaną zabudową w postaci domów jednorodzinnych z przylegającymi do nich budynkami gospodarczo – rolniczymi. Na terenie miejscowości istnieją wolne tereny przeznaczone pod zabudowę.

 Edukacja, opieka i wychowanie 

Na terenie miejscowości Orliska, oprócz przedszkola, nie ma zlokalizowanych placówek oświatowych. Dzieci objęte obowiązkiem szkolnym, uczęszczają do szkół znajdujących się w Sokolnikach.

Mieszkańcy Orlisk mają możliwość korzystania z placówek zlokalizowanych w miejscowości Gorzyce, do których należą: Centrum Kształcenia Praktycznego, Ośrodek Pomocy Społecznej, Centrum Wsparcia i Rehabilitacji Społecznej, Dom Pomocy im. Świętego Brata Alberta, Środowiskowa świetlica „Promyk”. Celem tych placówek jest realizacja zadań z zakresu nauczania, kształcenia umiejętności, opieki i wychowania.

Bezpieczeństwo  

W zakresie bezpieczeństwa pożarowego na terenie miejscowości Orliska działa Ochotnicza Straż Pożarna.

Bezpieczeństwo publiczne zapewnia Posterunek Policji zlokalizowany na terenie miejscowości Gorzyce. Funkcjonuje on, jako jednostka podlegała Komendzie Miejskiej Policji w Tarnobrzegu. 

Służba zdrowia 

Na terenie miejscowości Orliska nie ma zlokalizowanego zakładu opieki zdrowotnej. Mieszkańcy są objęci podstawową opieką medyczną przez Zakład Opieki Zdrowotnej „ESKULAP”, „DOM-MED” – w Ośrodku Zdrowia w Gorzycach i w Przychodni w Trześni, NZOZ „ADAM I EWA” – w Sokolnikach. W Gorzycach oferowane są świadczenia medyczne w zakresie specjalistycznym. W Sokolnikach działa gabinet dentystyczny dla osób niepełnosprawnych. Na tym terenie gminy pracują również pielęgniarki i położne środowiskowo – rodzinne.  Mieszkańcy mają do dyspozycji również prywatne gabinety lekarskie i stomatologiczne. 

Kultura 

Mieszkańcy Orlisk mogą korzystać z oferty kulturowej Środowiskowego Domu Kultury w Gorzycach oraz Dom Kultury w Sokolnikach, jednostek organizacyjnych powołanych do upowszechniania kultury.

Domy Kultury prowadzą działalność w ramach: dziecięcego zespołu tanecznego, teatrzyku żywego planu, pracowni plastycznej, zajęć wokalnych, zajęć muzycznych, zajęć modelarskich. Instytucja kulturalno – oświatowa działająca w Gorzycach, jaką jest Biblioteka Publiczna również jest udostępniona dla wszystkich mieszkańców gminy Gorzyce.

 

.